18 landen en 450 portretten: The Essential

Al bijna veertien jaar maken Martin en Inge Riebeek portretten van ‘ontmoetingen’ waarbij zij ‘de ander’ vragen naar de essentie van het leven. Hoe ontmoet je mensen en hoe krijg je hun vertrouwen zodat zij hun diepste verlangens, pijn, woede en geluk met je willen delen? Tijd om Martin Riebeek te ontmoeten die vertelt over het hoe, wat en waarom van The Essential. Een onvolmaakt portret van een luisteraar.

Installatie in PARK, Tilburg

De vraag waarom is voor Martin niet moeilijk om te beantwoorden, het is een vraag die hij zichzelf en later ook anderen altijd heeft gesteld. Waarom is de vraag waar een ieder zich mee bezig houdt: “Waarom zijn we hier op aarde?”

Martin groeide op zonder moeder in een kindertehuis. Op jonge leeftijd vroeg hij zich al af waarom hij op aarde was gezet. Hij ging op zoek om het bestaansrecht te ontdekken. De samenwerking met Inge voegde daar nog een extra dimensie aan toe namelijk wat is nu werkelijk van waarde, voor haarzelf maar ook voor anderen. Is dit voor iedereen hetzelfde of zijn er wel wezenlijk verschillen? De existentiële vraag heeft inmiddels geresulteerd in een zoektocht van 14 jaar en 450 portretten van bewoners in 18 landen.

Maria Kulikovska, Kiev

Maar hoe komt zo’n ontmoeting tot stand? Ze spreken mensen aan die ze tegenkomen op straat. Verhalen zijn er genoeg maar wie wil deze vertellen. In hun zoektocht naar waarheid en het eerlijke verhaal gaat het om de details want die vertellen de essentie. Toen zij begonnen zochten zij naar het hoogst mogelijke, het paradijs. Voor iedereen is dit anders, word je geboren in Nairobi heeft het paradijs een andere vorm dan als je in Shanghai woont. En dat is het meest frappante wat Martin en Inge hebben ervaren, de openheid van mensen heeft niets te maken met welvaart. “De beleving van een land en bevolking kan juist heel anders zijn dan in de media geschetst wordt. Wat je daar zelf ontdekt is altijd anders dan je aanvankelijk verwacht.”

Open en vrij spreken zij met hen. “In de westerse wereld is er een grote angst om te verliezen, verlies van bezit, verlies van vrijheid waardoor men vaak niet door heeft dat de angst hun grootste vijand is en ze zich opsluiten in een gouden kooi. Daarentegen zijn andere werelddelen zoals Latijns Amerika of Afrika opvallend door de enorme benaderbaarheid. Niet dat zij geen problemen hebben, integendeel zelfs, maar er lijkt een vastbeslotenheid om daar niet hun essentie, wie zij zijn, door te laten bepalen.”

Mourine Medava, Nairobi

Ze spreken mensen aan en stellen hen vragen, zonder te oordelen, want een gesprek is een bevestiging van een vertrouwensband. Er is in de loop der jaren wel een significant verschil met toen zij starten.“Toen we begonnen, werd het nog heel bijzonder gevonden dat we helemaal uit Nederland kwamen om met hen te praten. Nu reist iedereen de wereld over en wordt dit niet meer als speciaal gezien.”

De afgelopen acht jaar is er ook een duidelijke verandering in de gesprekken gekomen.

“In het neoliberale tijdperk zijn we opgegroeid met de politieke boodschap dat je je leven zelf kunt inrichten, je kunt zelf bepalen hoe succesvol je wilt zijn. Maar door het kapitalistische systeem en de globalisering blijkt dit een onwaarheid. De mens is steeds meer een speelbal geworden van krachten die zich buiten hemzelf afspelen. De globalisering zorgt eerder voor geslotenheid dan openheid. In Londen hebben we veel mensen in het bankencentrum aangesproken. Maar weinigen wilden voor de camera hun verhaal doen uit vrees voor hun carrière. Wel wilde men anoniem zijn verhaal doen, maar in onze video portretten noemt iedereen zijn naam, men staat voor wat men zegt. Zoals Adrian Charteris, werkzaam in de bancaire wereld in Londen, die zegt dat het hem en zijn vrouw moeite kost om de ratrace, de hardheid van de zakenwereld buiten zijn relatie te houden.”

Adrian Charteris, Londen

Opvallend is dat de portretten zo direct zijn, confronterend soms. Martin voegt daaraan toe dat een leven soms zo intens is, het lot zo onontkoombaar dat het niet altijd te bevatten is hoe het leven kan lopen.

Een portret wordt dan ook in één take opgenomen. “We monteren niet in de portretten, alles is zo puur mogelijk”. Het filmen zelf lijkt voor de beschouwer bijna een rituele handeling. Eenvoudig en consequent, toch levert zoiets simpels incidenteel ook bizarre situaties op. Bijvoorbeeld in China waar je zou verwachten dat je weggestuurd wordt, konden ze zonder problemen filmen. In tegenstelling tot een opname in Nederland: toen ze in Rotterdam met hun camera en statief op de straat een vrouw interviewden, met als achtergrond het World Trade Center, kwam er direct een bewaker vragen of ze weg wilden gaan. Nee dus, met als resultaat dat ze in een politiebusje belandden. Papieren in orde, dus niets aan de hand, maar een desillusie rijker over ons vrije land. “En dat terwijl iedereen overal en altijd filmt met zijn telefoon, dat mag dan weer wel.”

Thanassis Chouliaeas, Athene

Hoe langer ze bezig zijn, hoe meer blijkt dat de tegenstellingen tussen mensen niet een kwestie is van werelddelen, binnen een land, een streek, een gebied zijn er al werelden van verschil te signaleren. In Rio de Janeiro kwamen ze bij een dame die een enorme rijkdom had vergaard. Ze importeerde sterke drank vanuit Europa voor heel Zuid Amerika. Legaal maar met ethische kanttekeningen. Zij wilde daar niet over praten, terwijl ze in dezelfde periode een portret maakten van een jongen die openlijk vertelde over zijn illegale praktijken. Hij stal een computerspel uit een warenhuis om met Kerst aan zijn jongere broertje te geven. Waarom wil een jongen die iets illegaals doet het voor de camera vertellen en een vrouw die iets legaals doet, dit niet doen? De rijke vrouw verhaalt van haar levensles dat je beter kunt huilen in een paleis dan in een hut.

Malcolm Allred, Vicksburg

En dan is er boven de evenaar het andere Amerika. In tegenstelling tot de Europese variant van de westerse wereld is men hier heel open, maar niet ongecompliceerd. Veel mensen in de V.S. leven in moeilijke omstandigheden. “Iedereen vecht daar voor zijn eigen bestaan, omdat er geen sociale zekerheid is. Mensen aan de bovenkant hebben het vaak erg getroffen met zichzelf. Maar het middenkader is meestal bezig met overleven, bang om aan de onderkant terecht te komen waar elk perspectief ontbreekt.” Een maatschappij die zich niet makkelijk laat kennen. “Wat ook niet echt helpt is dat bijna iedereen zich verplaatst met de auto, genoeg interessante mensen maar die kun je dan niet aanspreken. En de mensen die wel rondlopen, dat zijn vaak net weer de outcasts van de maatschappij. Amerika is meer dan zwervers, drugsverslaafden en armen.”

Roman Krznaric, Londen

Dat heeft hen er toe gebracht om hun werkvorm enigszins aan te passen. “Naast mensen die we op straat tegenkomen, willen we ook een aantal mensen interviewen die de samenleving kunnen beschouwen, zoals filosofen, sociologen of wetenschappers.” Zo willen ze de snel veranderende wereld kunnen duiden met hen die vanuit hun vak en vanuit hun persoonlijke opvatting meer perspectief in de reeksen brengen. Zo houdt de filosoof Roman Krznaric in Oxford een krachtig betoog over het vergroten van de empathie in onze samenleving, hoe we ten goede kunnen veranderen door ons te verplaatsen in onze medemens. Door de portretten thematisch te bundelen ontspint zich een verhaal met verschillende facetten. Ook de keerzijde krijgt een podium zoals de portretten van hen die het niet gegeven is om empathie te ervaren. “De andere mensen die we tegenkomen schetsen soms weer een tekort aan empathie, zoals Candelaria uit Buenos Aires die niet in een korte rok kan rondlopen zonder seksistische opmerkingen te krijgen. Of Miguel, uit Mexico City die een autospuiterij heeft en door een ontevreden klant in zijn been geschoten is. Als Miguel hoort dat deze klant een jaar later een auto-ongeluk kreeg, waarbij z’n vrouw onthoofd werd, kan hij een glimlach niet onderdrukken en zegt dat iedereen betaalt voor de daden in zijn leven.”

Miguel Angel Enguilo, Mexico City

“We leven in een belangrijk tijdsgewricht waarin alle facetten van het leven, politiek, sociaal en financieel in beweging zijn. In The Essential willen we dit vastleggen.” Een queeste waarbij ze zich laten inspireren door anderen, zoals bijvoorbeeld journalist Ben Judah (Londen): “Er zijn steeds minder verslaggevers en steeds meer columnisten. Er is te weinig onderzoek op straat. Vertrouw geen statistieken. Ik wil de verhalen horen van echte mensen.” En dat is precies waar Inge nu mee bezig is, in Brussel. “Ook een moeilijke stad” stelt Martin vast als hij berichten binnen krijgt van Inge, “zo dichtbij en tegelijkertijd zo ver weg.”