De logica van Stefan Cools in vijf delen

Stefan Cools bewandelt het ongewone pad van de kunstenaar als onderzoeker met geen ander doel dan het bestuderen van de vlinder. Dit brengt hem van de exotische regenwouden van Australië tot het aardse Zundert. Hoe een klein en fragiel wezen zich kan verhouden tot onze grotemensenwereld? De bevindingen van Stefan zijn mysterieus, complex en divers maar tegelijkertijd ook heel logisch.

 Meconium van vlinders

“Niet iedereen weet het, maar ook vlinders hebben net als mensen een ‘eerste ontlasting’ bekend onder de naam meconium. Een eerste overgang naar het bestaan in de buitenwereld. En net als bij een baby is dat zeer geconcentreerd en vol van kleur. Zodra de vlinder uit de pop komt dan komt dit meconium vrij, maar wat het echt bijzonder maakt is dat er verschillende kleuren van bestaan.”

Deze ontdekking bracht voor Stefan veel vragen met zich mee waarvan de belangrijkste toch is: Wat is meconium? Een vraag die niet zo eenvoudig beantwoord kan worden, zo bleek toen hij deze stelde aan de Maastricht Science Programme van de Universiteit Maastricht. Er ontstond een samenwerking waarbij dit als onderzoeksvraag werd geformuleerd om samen met studenten uit te werken. De eerste conclusie: er is geen vergelijkend onderzoek gedaan, dus iedere uitkomst is uniek en niet verifieerbaar. Een uitkomst die Stefan alleen maar sterkte in het onderzoeken naar dit kostbare materiaal dat te gebruiken is als een pigment. Het meconium blijft zijn kleur behouden en al zijn niet alle kleuren hierbij beschikbaar, toch weet de natuur te verrassen doordat de vlinders kleuren voortbrengen zoals oker, geel, oranje, rood, paars en zelfs gifgroen.

De onderzoeker

Bij Stefan staat de rups en de vlinder centraal, het is het onderzoek. Zou hij iets anders kunnen onderzoeken? Waarschijnlijk niet. De complexiteit van de vlinder houdt hem bezig. Zijn meest recente onderzoek vond plaats in Australië. Deze periode in de tropische regenwouden heeft hij vooraf al minutieus vastgelegd. Hij wist precies hoe hij moest handelen, van dat tot dag, van uur tot uur. De data die hij hier verzamelt zal in een later stadium uitgewerkt worden tot een expositie en een boek.

Voor Stefan valt dit niet te beperken tot een persoonlijke aangelegenheid. In zijn zoektocht, queeste zou je het bijna kunnen noemen, schuwt hij de discussie niet over de waarde van kunst in de wetenschap. Hij is zich ervan bewust, en weet dit ook overdraagbaar te maken, dat er op een andere manier kan worden nagedacht over onderzoek. Niet alleen door het feit dat Stefan van oorsprong botanicus is, weliswaar in de wetenschap en kunst autodidact, maar dat sterkt hem juist in het gegeven dat hij zich niet aan de spelregels hoeft te houden. In de samenwerking met de universiteit maakt hij zelf ook deel uit van de onderzoeksgroep. Hij zal nooit afwachten tot hij een pasklaar antwoord krijgt. Door mee te doen kan hij het begrijpen, want dat is wat hij wil.

“Tekenen is een belangrijk onderdeel geworden, omdat het nodig was om het onderzoek beter te begrijpen. Om een voorbeeld te geven, het verschil tussen een mannetje en een vrouwtje bij de vlinderpop van de Uilvlinder Caligo memnon is moeilijk te zien. Door te tekenen kon ik, maar ook de studenten, beter analyseren. Zelfs door te kleien konden we erachter komen waar de plek is in de pop waar het meconium wordt gemaakt. Het zou natuurlijk makkelijker zijn om de poppen open te snijden maar dat wil ik niet, ik onderzoek vlinders, maar ik zal het diertje nooit kwaad doen. “

De kunstenaar

De expeditie in de regenwouden zorgde ervoor dat hij heel alert moest zijn, op de dieren, op de gevaren, op het onderzoek, alle zintuigen staan op scherp.
Met dat nog in gedachten, met die voortdurende alertheid, ging Stefan naar Zundert met geen ander doel om heel intens te kunnen werken. Hij neemt alles op en is meer zintuigelijk ingesteld wat een fijn gevoel is. Hier is geen gevaar, maar de alertheid is er wel vandaar dat hij meer ziet. “Ik kwam in Zundert leeg aan, niet zo voorbereid als in Australië, met de intentie om het hier gewoon te laten gebeuren. De ruimte, de rust, je kunt hier je eigen ritme bepalen.”

Het ritme bestond uit verzamelen van materiaal overdag om dit in de avond en nacht te verwerken als het rustig is en zonder afleiding. Stefan wilde de omgeving bekijken net als Van Gogh, beperkt tot de tuin als de locatie waar het moest gebeuren. Door het kleiner te maken kan hij meer de diepte in gaan. “In Australië kwam ik als onderzoeker, ik moest alles op macroniveau in me op nemen. Ik kon daar ook geen werk maken, ik was er gewoonweg niet als kunstenaar. Terug in Nederland heb ik dat allemaal losgelaten, ik kan me hier weer als kunstenaar manifesteren. Ik kan het microniveau weer toelaten, dat is hier wat eenvoudiger. Wat dat betreft is Nederland een groot park.”

De tuin van Van Gogh

 Stefan begon zijn residency met het onderzoeken van de authentieke moestuin naast het atelier, hij wilde met zijn handen in de klei zitten, de aarde voelen om de plek te leren kennen. Samen met de tuinmannen ging hij aan de slag om ook verhalen te oogsten, en die zijn er in ruime mate te vinden. Zo kwamen zelfs bewoners uit de omgeving spontaan binnen vallen om te vertellen welke vlinder ze in hun tuin hebben gezien. “Zundert is een sociaal dorp met een grote verenigingscultuur, de bewoners gaan het gesprek ook aan en daar stel ik me graag voor open.”

 Stefan wil juist niet vanuit de historie kijken, in die zin dat hij het heden en verleden aan elkaar wil verbinden. Hij heeft via de brieven en bestaande literatuur een reconstructie gemaakt welke vlinders Vincent indertijd gezien zou kunnen hebben. De beschrijvingen van welke planten en bomen er toen aanwezig waren leidden tot het benoemen van welke vlinders er toen waarschijnlijk hebben geleefd. Vaak hoort er bij een specifieke vlinder ook een specifieke plant, de waardplant ofwel gastheerplant. Dit heeft hij uiteengezet in een schematische analyse maar het één leidt weer tot het ander.

“Het werk Seminaferum is een verzameling van de zaden van de nectarplanten die horen bij de vlinders die Vincent gezien kan hebben. Samen met de gedroogde en gezeefde aarde zitten ze in een tonnetje. In theorie kan de tuin van Vincent behorend tot dit seizoen opnieuw uitgezaaid worden. Hiermee wil ik de mogelijkheid van deze beleving overdraagbaar maken.”

Toch schuilt in ieder werk dat hij maakt een nieuw puzzelstukje van zijn onderzoek. Zijn voorstudie van het blad als herbarium is niet zoals de naam veronderstelt in de reguliere vorm te herkennen. Uit de kopieën van de bladeren zijn vierkantjes gesneden en gepositioneerd die de meest smakelijke delen van het blad zijn. Een gedachtenexperiment hoe je de kwaliteit van het meconium kunt beïnvloeden door juist deze aan de rupsen te voeren. De vierkantjes hebben ook een herkomst, ze zijn afgeleid van de staalkaarten zoals voor verf, wat weer een symbool is van de universele taal voor kleurcommunicatie. Zoals de pantonekleuren zijn ontstaan door de studie van ornithologen, zo gebruikt hij dit principe ook voor de ontleding van de kleuren die hij aantreft in zijn onderzoek. Hier heeft hij de sappen van de aanwezige waardplanten, toen ze nog vers waren, gereproduceerd in aquarelverf. De systematische wijze van weergave oogt esthetisch maar de noodzaak is evident. Chaos verteld een ander verhaal dan hij wil communiceren, dan gaat het niet altijd om de kern, maar verwart het in de details.

De ordening

 “Ordenen is zoeken naar een eigen plek, om de wereld te begrijpen, om onszelf te begrijpen.” Een beslissing die essentieel was voor de manier om zijn kunstenaarschap in te richten. Opgegroeid in een gezin waarbij zijn vader, geschoold in het seminarie als priester toch geen gehoor gaf aan deze roeping, maar wel de klassieke beginselen heeft doorgegeven aan Stefan. Een classicus die ook goed kan vertellen, die hem meenam naar de musea. Door hem leerde hij de verhalen kennen, en leerde deze ook zelf door te geven. Via zijn moeder kreeg hij de liefde voor de natuur mee. Helaas is zij overleden toen Stefan nog jong was. Hij besefte dat je niet te lang moet wachten met beginnen te leven, te doen wat je echt wil, niet door losbandigheid, maar door keuzes te maken hoe je je belangen inricht.

“Vincent van Gogh verzamelde kevers en insecten, hij gaf deze ook Latijnse namen, ordende en rangschikte ze. Een connectie die ik heel goed begrijp, niet iets waar men snel aan denkt bij Vincent van Gogh maar in feite kan iedereen zich op welke wijze dan ook identificeren met Vincent. Vincent beperkt zich niet tot één waarde of waarheid.”

Hoewel systematiek een belangrijke methode is voor Stefan in zijn kunstenaarschap loopt ook hij weleens vast in het systeem. Het werk kan ook te ver verwijderd zijn van het onderzoek, het doel, de oprechtheid ervan, en dan is het niet goed. Het systeem is een manier van leven, hij kan niet anders. Het onderzoek is het kunstwerk en Stefan maakt deel uit van de realisatie. Alles loopt door elkaar, er is geen atelierdeur die hij kan afsluiten om iets anders te doen, het zit in zijn huis en in zijn wezen. Dat maakt hem ook Vincent, hij is doordrongen van een noodzaak, niet van de verf maar van het weergeven, het vertellen.