De verkeerde vriend van Gert-Jan van den Bemd

Schrijven is de eerste noodzaak van kunstenaar Gert-Jan van den Bemd. Vanaf jonge leeftijd beheerst het zijn leven, alles wat hij zag wilde hij vastleggen om het ooit te kunnen gebruiken. Dat kreeg eerst vorm in korte verhalen, maar het echte grote werk, de roman, is pas onlangs verschenen.

De feitelijke wetenschap
Schrijver zijn is niet vanzelfsprekend schrijver worden. Een roeping volgen, is ook een keuze en al werd zijn talent vroeg opgemerkt door een leraar Nederlands, het moment was nog te pril. Endocrinologie, de wetenschap die de werking van hormonen bestudeert, werd de basis van het werkterrein van Gert-Jan. Er volgden twintig jaar onderzoek, maar ook was hij bezig met fotograferen, eerst een cursus bij de Nieuwe Veste in Breda, later op AKV | ST. Joost in ’s-Hertogenbosch.

“Wetenschap kan je niet parttime verrichten, onderzoek vereist al je aandacht. Toen de medische faculteit van de Erasmus universiteit haar 40-jarig jubileum vierde, kreeg ik het aanbod om een fotoboek samen te stellen. Er was geen plan, geen vormgever, geen tekstschrijver of concreet onderwerp, maar het moest wel snel af zijn. Ik kreeg alle vrijheid om in de archieven te zoeken en invulling te geven. Het resultaat: een fascinerend koffietafelboek met portretten van mensen, foto’s van proefopstellingen, medische onderzoeken, en architectuur.’

Na dit project zou Gert-Jan zijn laboratoriumwerkzaamheden hervatten, maar er was een verlangen naar een andere inzet van zijn kennis. Hij kon als wetenschapsjournalist aan de slag, in deeltijd. Het onderzoek heeft hij op moeten geven, een gemis dat wordt gecompenseerd door het verbreden van zijn blikveld. Hij spreekt nu allerlei wetenschappers, ook buiten zijn vakgebied, maar ook artsen, verpleegkundigen en patiënten. Hij vindt het een uitdaging om complexe informatie om te bouwen tot een begrijpelijk verhaal.

De andere werkelijkheid
Er zijn meer points of view dan alleen de feitelijke wetenschap. Hij is betrokken bij REALmag, een Rotterdams tijdschrift dat verbanden legt tussen wetenschap, filosofie en kunst, en de grens opzoekt van feiten en fictie. Hij kwam erachter dat wat je verzint ook waar kan worden.

‘In de bibliotheek van Rotterdam ligt een afgietsel van de schedel van Erasmus. De redactie van REALmag wilde daarvan een 3D-scan laten maken om zijn gezicht te reconstrueren.’ Deze ogenschijnlijk eenvoudige wens bleek een schimmige geschiedenis boven te halen. ‘De schedel met het bijbehorend skelet werd eind jaren twintig opgegraven in de Münster-kathedraal in Bazel. De schedel is klein en vermoedelijk leed de eigenaar aan syfilis. Later, bij opgravingen in de jaren zeventig, werd een ander skelet ontdekt, en het bericht werd verspreid dat dit het werkelijke skelet van Erasmus moest zijn. Opvallend: de schedel ontbrak. We hebben diverse mensen gesproken die bij de tweede opgraving betrokken waren en kregen drie motiveringen te horen die het ontbreken van de schedel moesten verklaren: de schedel was verloren gegaan door inwerking van ongebluste kalk, er was een cameralens op gevallen, en er was een bouwvakker op gaan staan. Voor ons klonken die verklaringen geen van alle geloofwaardig.’

Samen met patholoog Frank van de Groot is het afgietsel van de eerste schedel alsnog onderzocht. Van de Goot ontdekte dat het afgietsel wonderbaarlijk goed past in de portretten die Hans Holbein van Erasmus heeft geschilderd. Er bleken meer aanwijzingen te zijn voor manipulatie van de feiten. ‘In onze publicatie stellen we dat de eerste schedel tóch de enige echte is, ondanks de beperkte grootte en ondanks de sporen van syfilis. Daarmee veroorzaakten we een kleine rel in Bazel.’

Tragikomische roman

Vijf jaar geleden kwam de stap van feiten naar fictie. Tijdens een vakantie op een camping deed het verhaal zich voor in zijn fantasie. Het resultaat: De verkeerde vriend.

‘Het was een camping met vaste plekken en trekkersvelden. Ernaast was een discotheek die veel jongeren aantrok. Hoe zou het zijn als die jongeren ’s nachts de camping op slopen? Ik heb dat uitgangspunt geprojecteerd op één persoon, Werner Mans, die een saai leven leidt en het slachtoffer moest worden van de dreiging die van zulke jongeren uit kan gaan. Werner heeft een dochter waarvan hij niet wil dat ze naar die disco gaat. Dat doet ze wel, wat hem dwingt tot actie. De verkeerde vriend is een tragikomische roman, geen thriller, maar het heeft wel die spanningsboog.’

Gert-Jan vond vooral uitdaging in het schrijven over een antiheld. ‘De lezer zal zich niet graag met hem identificeren. Ook komt Werner niet ‘rijker’ uit de strijd. Dat stramien in romans – dat de hoofdpersoon een ontwikkeling moet doormaken – vind ik flauwekul. Mensen worden door ervaringen niet altijd beter of anders. Het is cynisch dat mensen zich in Werner herkennen, maar hem juist niet willen zijn. Werner zit deels ook in mij, de angst voor verandering, maar ik verzet me daar wel tegen.’

Het gevoel van misplaatst zijn

Het jezelf misplaatst voelen, is voor Gert-Jan interessant. ‘Ik houd ervan om op ongewone plekken te komen, om mensen te ontmoeten die ik nooit eerder sprak. Dat veroorzaakt kleine fricties, het haalt me uit mijn comfortzone. Het kunstenaarschap geeft een legitieme reden om jezelf in deze positie te brengen. Door privéruimten te fotograferen, mensen te bevragen en zo het ongemak vast te leggen. Dat heeft me in penibele situaties gebracht. Ik werd betrapt door de uitbater van een hotel voor vreemdgangers waar ik de ‘plaats delict’ fotografeerde. En ik kwam in aanraking met de politie. Door de grenzen op te zoeken, loop je het risico dat je jezelf verdacht maakt.’ Maar ook hier werkt de magie van het kunstenaarschap, het loste de kwestie per direct op: ‘Als kunstenaar was mijn aanwezigheid op de verkeerde plaats en de verkeerde tijd volkomen gerechtvaardigd.’

Charme van de imperfectie

Gert-Jan heeft tijd als limiterende factor, dat zet hem aan tot werk. Het maakt wel dat hij moeilijk kan kiezen, dat is niet altijd handig, maar hij ziet het als een kringloop waar alles elkaar voedt. Het brengt nieuwe contacten en invalshoeken, maar ook andere wensen zoals film en misschien wel die Graphic Novel. ‘Het voelt goed als ik het druk heb, het is geen belemmering. Soms gaat het mis, dan accepteer ik de imperfectie. Die staat haaks op de wetenschap. Imperfectie heeft ook zijn charme, in de kunst komen zo nieuwe ontdekkingen tot stand.’

Gert-Jan blijft alles door elkaar doen: schrijven, schilderen, fotograferen. Techniek tot in de puntjes beheersen is niet zijn doel. Zijn voorkeur voor vreemde sociale plekken geeft meer voldoening. ‘Zoals een wasserette waar mensen hun schone was opvouwen waar net de vuile was lag. Het delen van dezelfde wastrommel. Het is ook niet fijn om daar te zijn, het is er ongezellig, er is herrie, je kunt er geen goede sociale omgang onderhouden. Het wringt, daar kan je de grens opzoeken. Het onderwerp moet dat niet bepalen, maar de kunstenaar. Je bereikt je doel door ergens binnen te dringen met een gesprek, wat eigenlijk een vorm van manipulatie is. Het besef dat het lukt maakt het juist weer ongemakkelijk voor mij.’