Carlijn Mens, de schaduw als metafoor van de beweging

In deze genderneutrale tijden vergeten we wel eens dat de kunstenaar ook vrouw kan zijn en zelfs moeder. Een feit waarop deze kunstenaars zich niet per definitie beroepen, maar dat wel van grote invloed is op de wijze waarop zij hun kunstenaarschap beoefenen. De dwingende regelmaat van het dagelijks leven is niet iets waar zij zich makkelijk aan kunnen onttrekken. Een residency in het Zundertse Van Gogh atelier bood Carlijn Mens een zeldzaam moment van leegte om in het kleine het grote te kunnen ontdekken.

Ritme

De liefde van Carlijn voor houtskool is volledig en volkomen wederzijds. Het materiaal dat met haar meereist, dat zich aan haar hecht, waarmee ze haar onderwerp soms vlinderlicht aanraakt of dat haar volledig de zwarte diepte in trekt. Het materiaal waar ze de dag mee begon als ze ontwaakte op de zolderkamer van de naast het atelier gelegen kosterswoning.

”Ik heb hier ineens ongegeneerd veel tijd en heb me dan ook ongegeneerd overgegeven aan het tekenen, het vastleggen van wat er te zien is. Het raam dat ik zag bij het ontwaken, de begraafplaats ernaast, de kerk van Zundert. Ik wilde eerst niet figuratief tekenen maar waarom eigenlijk niet? Vincent tekende ook voor het volk, over het volk. Misschien is het is voor de mensen hier, de gemeenschap: zij herkennen de tekeningen als representatie van hun leefomgeving. Alleen realisme vertelt niet altijd het echte verhaal, laat niet altijd de werkelijke reden zien. Tijdens het tekenen merk je dat je in een andere tijd bent, het is ook de historie die je hier treft en het tekenen daarvan brengt je in een andere werkelijkheid. Buiten is de wereld, is in het atelier de gekke wereld?’

Conserveren

Hoe kun je bepaalde plekken of gebeurtenissen conserveren? Carlijn kijkt meestal naar beneden, wat een andere manier van waarnemen is dan op ooghoogte. Ze ziet zo dingen zoals lichtvlekken en schaduwen. ‘Het gaat om de beweging, de schaduw die je niet kunt pakken is bijna een metafoor voor de beweging. Het vangt de herinnering.’’ Carlijn registreert ontmoetingen met het licht, waarbij het vastleggen van de schaduwen de tijdsdocumenten zijn van de plek. Tijd is ook belangrijk omdat ze snel moet werken, de tijd om het te maken en de tijd om de beweging te vangen. De handeling loopt uit voor het besef, dat zich pas later manifesteert.

‘’De eerste week in Zundert was voor de bomen. De bomen hebben een zekere connectie met Van Gogh maar het is juist de structuur van de bomen die interessant is. Het hoeft ook niet letterlijk te zijn, het is een motivatie. Maar dat Van Gogh de balans, de waarheid, in de natuur vond helpt mij wel om het ook te vinden. Bomen zijn een verbinding tussen hemel en aarde, al ben ik zelf niet gelovig eerder een agnost. Maar ook bij natuur gaat het om context, waar iets is heeft ook invloed op de verbeelding. Een trieste boom in Zundert is iets anders dan een boom in bijvoorbeeld de Gaza strook. Het is soms zelfs confronterend dat het herkenbare uit je eigen omgeving ook ergens anders kan zijn.’’

Traceren

Het vastleggen op papier met het magische zwarte materiaal is bij Carlijn geen onbevangen handeling, het gaat ook over identiteit en samenwerking. Zo maakte ze eerder een serie genaamd Trace, zwarte kindervoetstappen van houtskool over een helder wit papier. Het werk gaat over vluchten. Niet specifiek over de vlucht zelf, dat kon ze hen niet vragen. Maar wel over de vluchtelingen, of eigenlijk hun kinderen en de kinderen uit hun omgeving. ‘’Ieder mens wordt vrij geboren en overal is hij geketend. Ik heb bij dit project kinderen gevraagd hoe zij hun spoor van betekenis achter zouden laten. Ieder kind heeft een ander patroon, een andere identiteit. Geen voetafdruk of spoor is hetzelfde, iedere ervaring is uniek.’’

Eerder kwam ze als kunstenaar in contact met justitie in verband met de Dover zaak. Ze kreeg het lugubere dossier over de gruwelijke dood van achtenvijftig Chinese vluchtelingen die zijn omgekomen achter in een vrachtwagen in handen. Het werd het grootste werk dat ze heeft gemaakt, voor het G.E.M. in Den Haag, waar ze op een andere wijze dan de media de vluchtelingen kenbaar maakte aan het publiek.

‘’Emotioneel was dit een heel zwaar proces. Het materiaal was vreselijk, een massagraf. Dat had een grote impact, niet alleen in het verwerken ervan maar ook de verantwoordelijkheid om daar integer mee om te gaan en tegelijkertijd recht doen aan het gruwelijke. Het is een tekening geworden met een breedte van twintig meter. Ik heb hiervoor mijn eigen lichaam afgedrukt op het papier, om zo dichter bij de mens te komen dan alleen de schaduw. Tegenwoordig zijn het ook niet alleen vingerafdrukken die afgenomen worden maar zelfs hele handafdrukken, steeds meer van het lichaam moet informatie afstaan.
Het afdrukken van het eigen lichaam is fysiek ook enorm zwaar, maar het houtskool is heel geduldig en laat ieder detail en elke porie in de huid zien. De identiteit versus anonimiteit. Dit project was nog voor de grote beweging van de vluchtelingen op gang kwam, toen het nog ongezien was en het leed vaak verborgen bleef.’’

Hierna moest ze zich weer hervinden, weer genieten van het leven, weer genieten van haar kinderen en de moeheid achter zich laten. Ze ging toen met haar kinderen dansen. “Het is heel fijn om met hen te werken en mooi om deze fase in hun leven mee te maken en vast te leggen. Niet iedereen laat de eigen kinderen toe in het werk. Ze dansen met hun eigen schaduw, de schaduw is hun tweede persoon.”

Keuze

En nu is ze alleen, in de rust van het atelier. “In Zundert in het helemaal niet stil, er zijn veel mensen op straat ook al verwacht je dat niet. Zelfs de natuur is niet stil.” Een atelier gevuld met boomtakken, die je bijna doen twijfelen of je toch niet buiten bent. Haar werk wringt altijd, maar ze kent de kracht van het beeld, de schoonheid van de esthetiek die helpt, die mensen bereikt, en speelt hiermee.

‘‘De bomen hebben een eigen structuur, dat kan eindeloos doorgaan, de structuur van doorgroeien. Het gaat erom hoe je de verbanden legt, het is een heelal dat oneindig is met veel zwarte gaten. Het leggen van verbanden dat is het moeilijke van dit vak. Tijdens deze residentie kan ik me die vragen stellen. Zoals wat wil ik geven? Welk verhaal wil ik vertellen? Kunstenaars geven een handreiking maar hoe het werkelijk ervaren wordt, dat is aan de beschouwer of kan ik dat toch sturen? Het kunstwerk vraagt altijd meer van je dan alleen het kijken. Kunstenaar zijn is ook niet altijd leuk, het geeft vrijheid maar schept ook verantwoordelijkheid en kan je plezier in het tekenen ook ontnemen. Bij Vincent was het een constante in zijn bestaan, hij gunde zich alleen tijd om te eten en te slapen. Een soort van euforie, of is het manie, waar het moeilijk is om uit te stappen en die ik begrijp.”