De laatste zang der sirenen, Angela de Weijer’s Collective Signal.

In het jaar 2020, de eerste maandag van de eerste maand om exact 12.00 uur, wordt het grootste openluchtconcert op Nederlandse bodem uitgevoerd. Zonder instrumenten of boxen maar via de 4300 sirenes van het Nationale Waarschuwing en alarmeringssysteem, dat na vele jaren trouwe dienst wordt afgeschreven. Geluidskunstenaar Angela de Weijer schreef een compositie als zwanenzang voor een systeem van angst en veiligheid, slechts eenmaal te horen om daarna voorgoed te zwijgen.

Collective Signal

Jarenlang keek Angela vanuit haar ouderlijk huis uit op een sirene van het Nederlandse luchtalarm, en hoe logisch zou het zijn dat zo het idee voor het project Collective Signal, waar ze al sinds 2017 aan werkt, is ontstaan. “Maar dat was niet het moment van herkenning, en hoewel het systeem an sich interessant is, heeft het idee eerder een voedingsbodem in mijn eindexamenwerk dat gaat over oneindig geluid in de vorm van een installatie en performance over geluidsconservatie.”

Een installatie die bestond uit een verzameling van objecten die iets van geluid met zich meedroegen, niet in de letterlijke, maar in de symbolische zin zoals een lepeltje dat kwam uit de tweede kamer of een stuk steen van het Natlab. Geïnspireerd door de uitvinder Marconi, niet zozeer om de draadloze telegrafie en radiogolven, maar zijn intentie om een apparaat te bouwen voor de verloren geluiden. Zo nam ze de luisteraar mee in een context, Oneindig geluid, waar niets te horen was behalve een vermoeden van klank. “Alles hing samen met de concentratie die ik wist te bewerkstelligen wat heel vermoeiend was. Ik was er daarna wel klaar mee, als volgende ding wilde ik iets heel hards en heel groots. Dat was de eerste aanzet voor Collective Signal.”

First things first

Het pad van de kunstacademie was eigenlijk niet haar eerste keuze, ze verliet de HAVO vanwege de wiskunde om na een secretaresse opleiding zich aan te melden voor de Landmacht. De constatering dat ze niet over de juiste fysieke kracht beschikte deed haar besluiten om naar de academie in Tilburg te gaan omdat ze ook veel tekende. Aanvankelijk niet de beste plek, ze wilde geen leraar worden en overwoog dan ook meerdere keren om te stoppen. Totdat een docent haar wist te inspireren met films uit de jaren twintig. De focus kwam in haar werk wat leidde tot een gewaardeerd afstudeerproject. “Het was heel fijn om dan ook de Jacques de Leeuwprijs* te winnen, maar dat legde gelijk de lat heel hoog. Nu moest het gelijk goed zijn. Ik ging verder studeren in Den Haag, een master ArtScience. Ik wilde daarna namelijk niet terecht komen in het festivalwereldje, dat kon ook helemaal niet omdat het voor mijn installatie juist heel stil moest zijn. Ik speel met het echte, de werkelijkheid en wil mensen iets laten beleven. Ik ben in die zin een conceptualist, maar ben ik eigenlijk wel een geluidskunstenaar? Het geeft altijd een ambigu gevoel, alsof ik in gezelschap van kunstenaars ontmaskert kan worden.”

Het kunstenaarschap

Als persoon of als kunstenaar hoort Angela nooit ergens bij, door toevalligheden is ze in het kunstenaarschap terecht gekomen en dat is prima, maar soms ook wel lastig zonder culturele bagage van huis uit. “Ik ben niet verliefd op het kunstenaarschap, maar ik kan er niet mee stoppen en moet er altijd mee bezig zijn. Ik weet niet hoe ik me kan vervelen. Toch heb ik weinig tijd voor mijn atelier omdat ik vier dagen in de week werk, maar minder tijd hebben is juist goed. Ik hoef geen concessies te doen door niet in opdracht te werken, dat geeft stress en wordt het vaak niet beter door. Als ik de stap zet om van mijn eigen werk te leven wil ik dat op eigen voorwaarden kunnen doen.”

Angela typeert zichzelf als een enabler van gebeurtenissen, een medemogelijkmaker, iemand die haar eigen rituelen wil bedenken. Het gaat haar om de dynamiek van rituelen en symbolen die betekenis geven aan het leven en niet krampachtig een cultuur conserveren. “Gezien dan vanuit een sjamanistisch perspectief. De sjamanen waren noodgedwongen multidisciplinair en net als bij kunstenaars hadden ze geen keuze om het anders te doen dan ze deden. Toen ik na mijn burn out weer exposeerde met nieuw werk heb ik daarvoor een installatie gemaakt met een Japanse tempelbel. Het was geluid zonder richting, wat er ook verder in de ruimte plaatsvond van de groepsexpositie, de bel was altijd aanwezig. De bel markeerde een positie, een overgang van het dagelijks leven naar een moment van contemplatie, maar ook het besef dat je iedereen kunt omhelzen met geluid.”

In the future…

Inspiratie die ze ook vond bij componist Dick Raaijmakers. Hoe hij zich bezig hield met de materialiteit van het geluid als pionier van elektronische- en tapemuziek, maar ook als samenbrenger van beeldende kunst, film, literatuur en theater met de wereld van de muziek. Waar inzichten zich moeten meten met technische mogelijkheden en praktische bezwaren die in het geval van Collective Signal talrijk zijn. “Op dit moment is het project nog overzichtelijk, de basis is gelegd door ontzettend veel tijd en geduld om door te dringen tot de structuur van verschillende organisaties, en alles is last minute. De compositie is af en is eind juni gepresenteerd aan het team van Siemens, en nu door naar een hoger level namelijk de compositie implementeren. Samen met het Instituut voor Fysieke Veiligheid moet ik kijken of dit ook kan in het systeem. De compositie is in zekere zin ondergeschikt aan het proces, het is niet het belangrijkste. Ik ga daarom ook een documentaire maken over het uitvoeren en het installeren wat per paal apart moet gebeuren. Het wordt een soort van roadmovie, maar ik zal ook de media bestoken om hier veel aandacht voor te krijgen. Niet zozeer ter zelfpromotie maar omdat het onderdeel is van het totaalwerk. Hoe krijg je anders hier mensen over geïnformeerd? Zie het als een soort van zaalbrief, de informatieflyer die je anders bij de deur krijgt.”

In 2020 zullen vermoedelijk een slordige 17 miljoen mensen misschien wel het grootste openluchtconcert ter wereld horen, al dan niet bewust. Een collectief signaal van transitie en verwondering dat ons misschien weer even wakker schudt uit een in hoog tempo polariserende wereld. Dit hoeft wat Angela betreft niet beperkt te blijven tot de landsgrenzen. “Op verschillende plekken in de wereld zijn er alarmsystemen, vaak minder goed onderhouden dan in Nederland en ook voor verschillende doelen. Bijvoorbeeld in Mexico is dat voor aardschokken, maar is zo gevoelig afgesteld dat niemand meer reageert op een sirene, zo vaak gaan ze af. Ik zou ook graag een residency willen doen in Japan, zij hebben een heel bijzonder geluidssysteem. Het project kan uitgroeien tot een monster waarvan ik wel hoop dat ik er zeggenschap over blijf hebben. Collective Signal is een markering naar een nieuw moment, alleen weet ik nog niet precies wat.”

* Jacques de Leeuwprijs van Hogeschool Fontys voor excelente alumni.