Dichterbij kom je niet, Alexandra van Dongen

De genius loci van Vincent van Gogh is in Zundert op verschillende manieren aanwezig, van monument tot de replica van De Aardappeleters op de frietkar. Vele kunstenaars hebben zich door Vincents geest laten leiden door zijn paden te bewandelen, zijn brieven te lezen of zijn schilderijen te bestuderen. Alexandra van Dongen is echter geen kunstenaar maar kunsthistoricus. Zij zonderde zich in mei een maand lang af te Zundert om op de plek waar alles begon te werken aan haar boek* over de modellen van Vincent. Niet die van vlees en bloed, maar de objecten die aanwezig waren in het leven van de schilder en nu hun eigen geschiedenis mogen schrijven.

We beginnen in Nuenen

Nadat Vincent in de Borinage besloot om kunstenaar te worden kwam hij terug naar Brabant, naar Nuenen waar zijn ouders inmiddels woonden. Hij begon daar met het schilderen in het washok waar hij door veel te oefenen met het maken van stillevens veel leerde over de kleur, de techniek, de compositie en in dat proces ook zichzelf ontdekte.

“Ik denk dat hij koos voor de objecten uit de keukenkast van zijn ouders omdat die binnen handbereik lagen. Maar eerst het verhaal achter de scherven. Toen ik was uitgenodigd om hier te komen heb ik aan Nico Arts van Erfgoedhuis Eindhoven gevraagd om de vondst weer te mogen bekijken die een aantal jaren geleden is gedaan bij de vervanging van de riolering van de pastorie in Nuenen. Er zijn toen restanten van een oude beerput gevonden met fragmenten van keramiek en glas uit de tijd dat de familie Van Gogh hier woonde. Tot mijn verrassing heb ik deze mogen lenen om in Zundert nader te bestuderen tijdens mijn onderzoeksperiode. Zo heb ik het vermoeden dat sommige van die scherven ooit onderdeel waren van de objecten in Vincents schilderijen uit de Nuenense periode. Het is mijn doel om in het boek dat ik aan het schrijven ben te vertellen over de rekwisieten van Vincent. Niet alleen welke dat waren, maar vooral wat het verhaal is achter de objecten.”

Het ALMA Project

Alexandra werkt in haar dagelijkse leven ook als conservator historische vormgeving voor het Museum Boijmans Van Beuningen te Rotterdam als expert op onder andere het gebied van keramiek. Waar eerder de schilderkunst en gebruiksvoorwerpen twee gescheiden collecties en zelfs werelden waren is het idee hierover inmiddels veranderd. Objecten en materiële cultuur kunnen leiden tot andere inzichten over de levens van de schilders, de maatschappij en zelfs leiden tot een andere datering van een kunstwerk.

“De naam van mijn voorgangster is Alma Ruempol (1939-1992), ik ben in 1986 begonnen als haar assistent bij Boijmans. Zij startte met het indexeren van voorwerpen op schilderijen vandaar de naam ALMA Project, dat in 2011 dankzij een grote subsidie online geplaatst kon worden. Dat indexeren is om verschillende redenen belangrijk. Het vergroot onze kennis op diverse vlakken die zelfs de kunsthistorische waarde overstijgt. Als we dit onderzoek bijvoorbeeld eerder hadden gedaan was nooit de De Emmaüsgangers, de beroemdste vervalsing van een Vermeer door Han van Meegeren, aangekocht. Het glas op dat schilderij is namelijk een 19^e eeuwse replica van een 17^e eeuws glas. Inmiddels is het steeds vanzelfsprekender om verschillende expertises bij elkaar te brengen in het duiden van kunstwerken, ook het Van Gogh Museum te Amsterdam stelt me wel eens de vraag om objecten in de schilderijen te benoemen. Er zijn nog heel veel raadsels op te lossen op dat gebied, tegelijkertijd als je iets kan traceren vertelt dat zoveel over het leven van de mensen. Spannend worden de pijpenkoppen uit Nuenen die nu in het Noordbrabants Museum te zien zijn, met rode verfresten waardoor je toch gaat denken zou dat soms van…”

Vincent van Gogh, Stilleven met aardappels, Parijs 1886, gedeeld eigendom, Museum Boijmans Van Beuningen en particuliere collectie 2019

Steelpan (poêlon), aardewerk, Vallauris, Zuid Frankrijk, 1850-1900, MUCEM, Marseille

Sommige objecten worden protagonisten

Veel van de objecten die op de schilderijen van Vincent voorkomen zijn bedoeld voor dagelijks gebruik zoals kommen, ketels, kannen en kruiken die Alexandra bezig is te identificeren. De ene keer heeft het object de hoofdrol op het doek, terwijl andere keren juist de handelingen van de personen doen vermoeden welke objecten ze vasthouden. Zo ontstaan er verschillende verhaallijnen rondom de werken door te anticiperen op de historie van de objecten zelf.

“Ik volg het verhaal chronologisch, eerst Nuenen en Eindhoven waar Vincent tekenles heeft gegeven aan amateurschilders. Een van zijn leerlingen was een verzamelaar genaamd Antoon Hermans en sinds die tijd zie je andere objecten opduiken op de schilderijen en tekeningen van Vincent. Historische voorwerpen zoals een 16^e eeuwse baardmankruik waarvan we weten dat deze zich in de collectie van Hermans bevonden, en geleend zijn door Vincent. De objecten worden zo protagonisten en helpen me soms ook te herkennen in welke periode het doek is gemaakt en waar. Zo is bijvoorbeeld van een stilleven met aardappels lang gedacht dat het in Nuenen is geschilderd, maar de pan is Frans zodat ik vermoedde dat het in Parijs was geschilderd, een jaar later. Een theorie die bevestigd is aan de hand van ACAP, een Amerikaans wetenschappelijk onderzoek genaamd Automated Canvas Analyse Project. Door analyse van het linnen, met goed gedocumenteerde werken als ijkpunt, kunnen zij reconstrueren welk doek van welke rol afkomstig is. Ook in Frankrijk is er nog veel te onderzoeken, daarom ga ik eind oktober naar Vallauris als Artist in Residence om veel van de gebruiksvoorwerpen uit de tijd van Vincent te bestuderen. Daar zijn veel musea met dat type erfgoed in hun collecties. Ik wil precies weten wat Vincent heeft geschilderd en waar hij zijn rekwisieten vandaan haalde. Je kan vollediger zijn werk begrijpen als je weet waar je naar kijkt.”

Afzondering

Om haar onderzoek in Zundert te visualiseren voor de bezoeker aan de Van Gogh Galerie heeft Alexandra een oude keukenkast gekocht op Marktplaats en voorzien van een schilderachtige toets. Het is de drager van het verhaal van de scherven die op een plateau voor de kast liggen, alsof eruit zijn gevallen. Tegelijkertijd dient de achterkant van de kast als projectiewand voor de details uit de schilderijen van Vincent, die refereren naar de scherven.

“Ik vind dat ik ook andere wegen moet bewandelen dan het museale. Het menselijke en transculturele aspect via de objecten is inhoudelijk gezien een steeds belangrijker tegengif bij allerlei beperkte aannames die heden een rol spelen. Je kunt veel meer van het verleden leren dan je denkt. De titel van de tentoonstelling is Dichterbij kom je niet, en dat is het gevoel dat ik mensen mee wil geven van wat ik hier heb gedaan. Daarom richt ik de tentoonstellingsruimte zo in dat je mee kan gaan in mijn zoektocht en zelf ook je conclusie kan trekken over wat je ziet. Door de afzondering en context hier, wat een fantastische formule is, kon ik diep in de materie duiken. Ik hoop dat mijn invalshoek een voedingsbodem kan zijn voor andere kunstenaars en onderzoekers. Mijn ‘missie’ is het beeld dat we hebben van ons eigen verleden, vanaf de middeleeuwen, te veranderen omdat globalisering zoveel langer bestaat dan we denken. Zo hebben we bij Boijmans een schilderij van Jan van Eyck (1425) in de collectie met daarop een Syrische apothekerspot, en maakt dit nu ook deel uit van Syrisch erfgoed. Als ik deze belangrijke verhalen kan openstellen en actueel maken, dan is mijn leven goed besteed.”

* Het boek van Alexandra van Dongen over haar onderzoek zal verschijnen in mei 2022 bij Uitgeverij Sterck & De Vreese.