Een ode aan het servet als metafoor voor ruimte, kwetsbaarheid en vervreemding

Een interview met Sarah Rose Guitian Nederlof over haar residency bij Witte Rook in 2022

Het is een klamme nazomerdag in augustus. De straatstenen hebben de warmte van de zon opgenomen waardoor het voelt alsof de stad broeit. Als ik mijn ogen dicht doe, beeld ik me in dat ik in een Spaans dorpje rondloop. Dat is niet geheel toevallig. Ik ben namelijk onderweg naar Sarah Rose Guitian Nederlof, om haar te spreken tijdens de laatste week van haar werkperiode bij Witte Rook.

Sarah verwelkomt me met een kop zwarte koffie, gemaakt met een vintage Solac espressomachine. We bevinden ons in haar tijdelijke huis-, eet- en slaapkamer, op de eerste verdieping van het gebouw, een voormalige woonhuis. “Het heeft me bijna twee maanden gekost om deze ruimte huiselijk te maken en ‘eigen’ te laten voelen,” vertelt Sarah me al snel. Ze noemt zichzelf ook wel The Detail Hunter en dat is hier goed te zien. Overal en nergens staan secuur geplaatste objecten, hangen teksten, post it’s met kernwoorden en allerhande onderzoeksmateriaal. “In eerste instantie realiseerde ik me hoe belangrijk het is om de ruimte te leren kennen voordat je je er op je gemak kunt voelen. De ruimte moet wennen aan mij en andersom. Door kleine elementen toe te voegen aan deze ruimte voelt het eindelijk een beetje als thuis. Het zijn objecten waarin ik een gevoel van comfort herken: van een plastic pennenbakje tot een bijzondere steen of boeken die ik al meerdere keren gelezen heb. Al die elementen dragen bij aan de verwoede pogingen die ik heb gedaan om de ruimte toe te eigenen. Dat is gelukt: hier mag alles er gewoon zijn zonder dat het gelijk iets hoeft te worden.” 

Op haar 18e is de in Spanje geboren en getogen Sarah Rose verhuisd naar Nederland. Eenmaal in Nederland, begint ze haar biculturele achtergrond – ze heeft een Spaanse vader en Nederlandse moeder – te onderzoeken. Haar artistieke praktijk evolueert rond het alledaagse, waarbij ze verschillende media — fotografie, video, geluid, tekst en gevonden objecten — samenbrengt in de vorm van ruimtelijke installaties. Het aandachtig bestuderen van het ‘gewone’ ziet ze als methode om grip te krijgen op de continue veranderlijkheid van de realiteit om ons heen. 

In haar werk onderzoekt Sarah vanuit verschillende invalshoeken ‘material culture’, waarin centraal staat wat de objecten in onze omgeving zeggen over onszelf. De dingen die we als mens om ons heen verzamelen, weerspiegelen onze opvattingen over de wereld; de dingen om ons heen beïnvloeden de manier waarop wij de wereld begrijpen. Dit concept werd in 1966 beschreven door filosoof Michel Foucault in De woorden en de dingen: Een archeologie van de menswetenschappen. Foucault beschrijft hoe “de dingen ons regeren” en welke invloed taal heeft op de menselijke ervaring van de werkelijkheid. Dit gedachtengoed is het fundament van Sarah’s artistieke praktijk. Ze kiest een object — in dit geval het servet — en bestudeert het als archeologische vondst: in betekenis, formaat, materiaal en vorm. Wat vertelt het servet over onze (eet-)cultuur en onze gebruiken? Welke functie heeft dit wegwerpproduct nog? Wat zijn de traditionele verschillen tussen hoe het servet wordt gebruikt in Nederland en Spanje?

RUIMTE

Wanneer we na een korte rondleiding door de thuisruimte de werkruimte in stappen, haalt Sarah uit een gevouwen stuk karton een stapel servetten. Het is het resultaat van een jarenlange fascinatie voor het servet, met de nadruk op het traditioneel Spaanse servet dat uit de bekende metalen servethouder wordt getrokken tijdens het eten. Het servet bestaat in vele vormen, maar in dit geval is het een typerend klein doekje waarmee men handen en mond afveegt tijdens en na het eten. Door het plastic-achtige materiaal verliest deze soort servet zijn functie, maar wordt het des te meer een gematerialiseerde vorm van traditie: “Het Spaanse servet is zo’n iconisch beeld geworden, dat het niet meer uitmaakt dat je er je vingers niet aan kunt afvegen. In sommige kroegen ligt de hele vloer bezaaid met verfrommelde servetten aan het eind van de avond. De handeling van het uit de houder trekken van een servet, is onderdeel geworden van de eetgewoonte.” 

Hoe Sarah bij Witte Rook terecht gekomen is? “In 2020 hebben Witte Rook en Stedelijk Museum Breda twee Spaanse kunstenaars uitgenodigd om een project te doen over Breda met betrekking tot de Spaanse migratie van de jaren ’60. Het project Brieven uit Spanje (2020), was de aanleiding om in 2022 een Spaanse kunstenaar die woonachtig is in Nederland uit te nodigen voor een residency, vanuit de optiek van de ‘migrant artist’. Curatoren Esther van Rosmalen en Marjolein van der Ven hebben een selectie gemaakt en de geselecteerde kunstenaars mochten hun idee pitchen waarna er een kunstenaar werd gekozen voor een werkperiode van twee maanden bij Witte Rook. Het was de eerste keer dat het feit dat ik Spaans ben een podium zou krijgen in mijn werk.” 

Het onderzoeksproject La Sobremesa (het ‘natafelen’, vert.) is erg uitdagend geweest voor de kunstenaar, zowel op inhoudelijk als persoonlijk vlak. Door de moeite die ze had met het eigen maken van de woon- en werkruimte, werd het inhoudelijk verdiepen van haar onderzoek een uitdaging. Het uitreiken naar Spanjaarden die woonachtig zijn in Breda leverde niks op, het bezoek aan een tapasbar maakte haar alleen maar extra kritisch op de Nederlandse vertaling van Spaans eten en in de collectie van Stedelijk Museum Breda was er amper iets te vinden over het servet. “Het enige dat ik daar vond was dit servet van een Bredaas koffiehuis. Het was zo oud dat het bijna brak toen het uit een van de onderste dozen gehaald werd.” Sarah laat me een print zien van het servet op doorzichtig plastic wat de kwetsbaarheid van het echte object accentueert. 

KWETSBAARHEID 

De breekbaarheid van het archiefstuk is een metafoor voor hoe Sarah zich heeft opgesteld gedurende de residency. “Hoe kwetsbaar stel je je op als kunstenaar? In hoeverre maak je onderscheid in wat je wel en niet deelt met de toeschouwer als je een persoonlijk onderzoek doet? De reflecterende teksten die ik schreef vanuit het perspectief van het servet zijn in het Spaans. Ik heb er lang over nagedacht of ik deze moest vertalen naar het Engels of Nederlands om ze toegankelijker te maken. Uiteindelijk heb ik besloten dat niet te doen, omdat dat het nóg kwetsbaarder zou maken. Het servet staat symbool voor een eetcultuur, gewoontes en gebaren, maar binnen dit onderzoeksproject gebruik ik het ook als metafoor voor mijn zoektocht naar waar ik vandaan kom en waar ik bij hoor. Het delen van de vragen, onzekerheden en hindernissen die daarbij komen kijken met de mensen die ik in Breda ontmoette, maakte dat zij op hun beurt intieme en warme herinneringen aan het servet met me deelden.” 

In de studioruimte zijn verschillende restanten van sets te zien, hoekjes die een eigen wereld lijken te willen creëren. Het is niet de eerste keer dat Sarah haar camera op een statief plaatst, op ‘record’ drukt en daarmee haar bewegingen begint te registreren. Een wit doek van vijf bij drie meter, dat ze in eerste instantie kocht om de lelijke vloer af te dekken, fungeert in een aantal video stills als levensgroot servet. “Ik wilde registreren hoe ik het doek uitvouwde. Toen ik de video terugkeek, zag ik een interessante performance: doordat ik de schaal veranderde, veranderde mijn fysieke verhouding tot het servet. Het bestuurde mij in plaats van andersom. Ik wérd een servet. Het moment dat een servet in de servethouder zit, heeft het een duidelijke functie en is het duidelijk waar het toe behoort. Maar op het moment dat iemand het eruit pakt, gebruikt en naderhand onnadenkend op de grond gooit, is het een nutteloos propje papier geworden. Wat gebeurt er op het moment dat je ergens belandt en je niet meer weet waar je naar op weg was? Het is een vraag die regelmatig terugkomt in mijn werk. In dat opzicht is het servet altijd al een metafoor geweest voor de persoonlijke vragen die omhoog borrelen bij iemand met een biculturele achtergrond . Wat als je op allebei de plekken niet meer thuis bent, waar moet je dan naartoe?” 

De video waarin Sarah het enorme doek opvouwt en weer uitvouwt, toont de absurditeit van haar poging om een ruimte die zoveel groter is dan zijzelf te controleren. Dat is – uiteraard – onmogelijk. “Uiteindelijk was ik als mens net zo’n functieloos propje, net zoals de gebruikte, verfrommelde servetten op de vloer van een Spaanse tapasbar. De stills uit deze video waren het begin van een serie waarin ik verschillende handelingen en gebaren begon vast te leggen, onder andere het trekken van een servet uit een servethouder. Het zijn handelingen die je niet registreert, omdat ze zo herkenbaar en ‘gewoon’ zijn geworden dat je je er niet bewust van bent. De vervreemding die in de beelden van deze ingesleten handelingen besloten ligt, is de rode draad van deze werkperiode. Ik heb het servet vervreemd van zijn oorspronkelijke context en het in een nieuwe vorm gegoten waardoor je je afvraagt: waarom bestaat het in deze ruimte en wat doet het hier?” 

VERVREEMDING

Een paar dagen voor mijn bezoek aan Witte Rook, zag ik op Instagram een foto van Sarah’s sleutelbos: 297 gram. Het blijkt ook onderdeel van haar veelzijdige studie naar het servet. “Als je het mij vraagt, is een sleutelbos een gek en vooral symbolisch object: ik heb toegang tot zoveel plekken, maar waar voel ik me echt thuis? Het extra gewicht dat ik met me mee draag, benadrukt dat ik me deze twee maanden continue aan het verplaatsen ben tussen Breda, voor werk, en Rotterdam, waar ik woon, zonder ergens echt te aarden en ‘thuis’ te zijn. Wanneer deze residency afgelopen is, neem ik – naast het letterlijke gewicht van de sleutels die ik achterlaat – ook weer iets mee: nieuwe kennis, onverwachte samenwerkingen en andere contexten. Stuk voor stuk dingen die veel lichter aanvoelen.” 

Waar Sarah het gewicht van de sleutelbos vergelijkt met de zwaarte van interne verwachtingen en externe druk, laat ze in de speelsheid van het onderzoek naar het servet zien hoe een momentum te documenteren valt. Met dit onderzoeksproject brengt ze een ode aan het servet. “Ik was altijd al gefascineerd door het servet, vooral omdat het iets is waarvan ik wist dat het ging verdwijnen uit het stereotyperende Spaanse straatbeeld. Sommige mensen zullen daar blij om zijn vanwege de functieloosheid van het stukje papier, maar voor mij is het als het tastbare bewijs van een dierbare herinnering aan vroeger. Met La Sobremesa heb ik geprobeerd een vorm te vinden om het servet te vereeuwigen en de nostalgie van dit object te omarmen. In retrospect is het servet een katalysator geweest voor mijn persoonlijke vraagstukken over het bestaan zelf.”

Vanwege de hitte die ook het pand uit de jaren ’50 is binnengedrongen is, is de koffie amper afgekoeld gedurende het gesprek over Sarah’s werkperiode. Ik neem een laatste slok, waarna Sarah me uit laat. Ze bedankt me, geheel in stijl, voor mijn bezoek: “Gracias por su Visita”.