Eva Hesse: materialisatie van de mentale ruimte

Hoe kan een mentale ruimte verbeeld worden in materiaal? Wat is de mentale ruimte voor mij? Hoe wordt deze zichtbaar in materiaal?

De mentale ruimte is een complex geheel dat bestaat uit een emotionele wereld, een gedachten wereld, een onbewuste wereld en een wereld waarin de uitkomsten van deze immateriële werelden een plaats vinden. De mentale ruimte kan werken als archiefdoolhof waarin je de weg kunt vinden omdat jij degene was die indeling hebt gemaakt, er hebt gespeeld en ontdekt.

Deze ruimte kan verstoord worden door externe factoren zoals het niet ongestoord kunnen werken en denken, maar ook door interne factoren: ideeën over verwachtingen die er zijn, verplichtingen aan jezelf en aan dat wat je doet. In het boek Eva Hesse:Sculpture¹ zag ik onder andere het werk Accession II. Als ik daarnaar kijk ervaar ik een gevoel van externe prikkels die direct binnenkomen. De kubus die de vorm bepaald lijkt een gesloten vorm te zijn, die alleen via de bovenkant is te benaderen. Niets is minder waar: vanaf alle zijkanten en vanuit de onderkant komen dingen binnen. De tactiliteit en beweging die in dat binnenkomen zit eist de aandacht onverbiddelijk op en neemt daarmee ook mentale ruimte in. Zelfs binnen de heldere lijnen van een kubus heeft ‘lege’ ruimte een onvoorspelbare vorm.

Je bevind je in een kluwen elektriciteitskabels waarvan sommige bloot liggen, anderen in de knoop zijn. Je hoort de generator zoemen en pruttelen, maar hebt geen idee wat er onder stroom staat en wat er ongevaarlijk is. Tegelijkertijd zweven er mistflarden door de ruimte die in aanraking komen met zowel de elektriciteit als jouw aanwezigheid. Water geleidt elektriciteit en kan een verbinding tot stand brengen tussen jou en de generator. Het is niet duidelijk waar de grond zich bevind. Soms vergeet je dat er buiten deze ruimte ook ruimte is. Op een ander moment is dat weten zo sterk aanwezig dat je je opgesloten voelt in een zinderend vacuüm.

In het werk Trapped inside your head heb ik vanuit dit gevoel gewerkt met als belangrijk ingrediënt de lijn. Daarbij kwam dat de ruimte ook invloed had op het hoe het beeld zich uiteindelijk liet zien. Tijdens een werkperiode in De Fabriek in Eindhoven heb ik me hierop gefocust door het karakter van de ruimte als uitgangspunt te nemen. In tegenstelling tot nu, probeerde ik daar vanuit een fysieke ruimte, met fysieke materialen die die ruimte nog eens representeerden, een mentale ruimte op te roepen.

Maar in de mentale ruimte is zoveel te ontdekken, dat ik de fysieke ruimte helemaal niet nodig heb als uitgangspunt. Het uitgangspunt van het maken van een kunstwerk komt altijd vanuit een mentale ruimte. Toen dat helder was diende zich de vraag aan hoe ik die ruimte kan inzetten in beeld, hoe ik daar binnen kom en wat dat voor gevolgen heeft voor het uiteindelijke beeld. De rol van de materialen en de fysieke ruimte binnen mijn werkproces ondergingen daardoor een drastische transformatie.

Waar zij voorheen leidend waren voor het beeld, zijn zij nu een manier van filteren en naar binnen keren geworden. Ik keerde terug naar het tekenen. Het fysieke zit nu niet meer zozeer in de materialen, alhoewel die essentieel zijn voor het tot stand komen van beeld, maar in de handeling waardoor dat beeld tot stand komt. Het beeld moet nog steeds in materiaal uitgedrukt worden. De bron ligt alleen niet in de wereld daarbuiten, zoals ik eerst dacht, maar veel meer in de wereld hierbinnen.

In het Hesse’s Hang-Up herken ik de drang die de mentale ruimte heeft om zich in een fysieke ruimte te manifesteren. Het is er, het is niet te negeren en het moet gedeeld worden.

De mentale ruimte kan gebruik maken van alle materialen die voorhanden zijn. Taal is daar een van. De eigen taal heeft een veilige omgeving nodig om tot de oppervlakte te kunnen komen. Hiervoor is een combinatie tussen het bewust opschrijven van gedachten en fysiek aan het werk zijn nodig. De taal krijgt dan ook als vanzelfsprekend een plaats in wat het beeld is. Bij Hesse kun je dit teruglezen in haar dagboek notities over (diverse betekenissen van) woorden en materialen gaan. De woorden voor het onbewuste moeten eerst gevonden worden. Dat dit gebeurd is te zien in de titels van het werk en de gesprekken/interviews die gevoerd worden naar aanleiding van het werk² .

Dit houdt in dat als de taal ingezet wordt als materiaal, deze in haar betekenis gelijk staat aan de overige materialen die gebruikt zijn. De taal is een vorm waarin de mentale ruimte zich laat kennen, al meanderend door het onbewuste zoekt de taal haar weg, tot het moment  dat zij naar de oppervlakte komt en een bron vormt die zich laat kennen. Op diezelfde manier vinden ervaringen, waarnemingen en materialen die zich in het onbewuste bevinden een weg naar het punt waarop ze zich kunnen materialiseren.