Het portret van een tuin, Emmy Bergsma

Voordat Emmy Bergsma naar Zundert kwam leek het idee van een Vincent van Gogh arboretum haar wel spannend, maar dat plan liet ze toch in de eerste week al los. Wat wel bleef was de tekening van een boom in haar notitieboek. Hoewel ze over de eerste uitwerking niet tevreden was bleef de schets aan haar trekken en werd de inspiratie voor een reis langs de bomen van Vincents jeugd tot aan de wortels die hij in zijn laatste schilderij vereeuwigde.

De perenboom

Iedereen die naar het werk van Emmy kijkt zal de natuur wel herkennen. En hoewel de ecologie haar als mens interesseert en ze veel boeken leest van natuurfilosofen, gaat het haar niet om de actualiteit van dit onderwerp. Het is de poëtische ruimte die ze in de natuur zoekt en waar zij intuïtief gebruik van maakt. Haar tekeningen zijn dan ook niet realistisch te benoemen, en ook niet werkelijk, maar wel waarachtig in de zin hoe zij vertrekt vanuit de poëzie die de natuur te bieden heeft.

“Voor de serie ‘Morningsessions’ stond ik iedere ochtend rond een uur of vijf op en ging dan naar buiten om te tekenen en zo de dag te beginnen. Dat begon met de perenboom die hier naast het atelier staat; het is niet zozeer de boom zelf, maar wat er om heen te vinden is zoals de vogels, de beweging van de takken, het zonlicht. Het is meer een partituur van de omgeving die ik weergeef. Bomen hebben ook een andere taal dan mensen, daarom komen in mijn tekeningen ook de vogels erbij. En vooral de ochtend is een bijzonder moment van de dag dat ik niet wil missen. Mijn perspectief veranderde ook tijdens het maken van de serie, wat ik eerst van voren weergaf werd van bovenaf en daarmee ook de bewegingen die vanuit dat standpunt van belang zijn. Op een gegeven moment werden de kleuren zelfs bepaald door de dagen en de kleuren die deze hebben; ik zie kleuren bij cijfers en de dagen van de week en dat gegeven ging ik ook in mijn tekeningen verwerken. De synesthesie is weer iets wat ik dan weer gemeen heb met Vincent die dat met geluid had. Zo is van hem het verhaal bekend dat hij leerde pianospelen en tijdens het spelen de klanken als kleuren benoemde.“

De boomwortels

Het was nooit echt onderdeel van haar werkperiode om naar Auvers-sur-Oise te gaan, maar toen de kans zich voordeed aarzelde Emmy niet. De wereldberoemde wortels van het laatste schilderij dat Vincent heeft geschilderd zijn daar te vinden, echter ze zijn moeilijk te zien omdat de gemeente een schutting heeft geplaatst voor de boomwortels. De vraag speelt van wie de grond is onder de wortels: de eigenaren of de gemeente? De burgermeester wil de wortels afzagen en in het gemeentehuis tonen terwijl de eigenaren kijkgaten in de schotten hebben gezaagd. Het is nu een rechtszaak en dat kan in Frankrijk wel jaren duren. Dankzij een toevallige ontmoeting met Sarah Dekker, projectleider van Van Gogh Europe, kwam er contact tot stand tussen Emmy en de eigenaren Jean François en Hélène Serlinger.

 “Op een ochtend was ik onderweg naar Rijsbergen en besloot dat ik ook kon doorrijden naar Auvers-sur-Oise om het graf van Vincent en Theo te bezoeken. Dat heeft te maken met de tuin van hun moeder Anna in Zundert. Deze tuin beschreef Vincent ook in zijn brieven, en hoe hij daarnaar verlangde. Die verbinding tussen daar en hier, dat emotioneerde me meer dan ik dacht. Het graf van Vincent is overigens helemaal bedekt met klimop en om toch iets toe te voegen heb ik stokrooszaden van hier meegenomen en daar uitgezaaid. Nu mag de natuur verder het werk doen.
De reis maakte ik vooral voor de boomwortels van Vincent. Ik heb ze daar mogen aanraken, ik mocht er zelfs tussenin zitten. Er zit ruimte tussen die wortels, als een soort van coulissen. Het gaf me het gevoel dat ik heel dicht bij Vincent ben geweest, alsof de tijd er niet toedoet. Toen ik met de eigenaren door de tuin naar boven liep vertelden ze me dat waarschijnlijk Vincent vanaf hier het landschap met de korenvelden heeft gezien. Ze vermoeden ook dat Vincent zich misschien hierboven heeft neergeschoten in plaats van in de korenvelden. Dat klinkt aannemelijk, het is maar 300 meter van zijn hotel vandaan. Het is ook een mooie lege plek die door bomen is omringd. De volgende dag ben ik hier om zes uur in de ochtend gaan tekenen, de eigenaren hadden speciaal voor mij het hek open laten staan. Er waren veel minder vogels te horen dan in Zundert, er heerste een bijna serene stilte. Met deze ervaring was de serie van de ‘Morningsessions’ klaar.”

Foto door Jan Stads

De heg

Wat Emmy opviel in Zundert is de snoeidrift van de bewoners; alle heggen netjes en recht zonder rare vormen. Ze wist ook helemaal niet dat ze hier in een boomkwekersgebied is terechtgekomen. Toch wist ze bij een plantenkwekerij een sprookjeswereld te vinden onder de enorme struiken die zo dicht op elkaar zijn geplant dat het een eigen ruimte vormde. Hierbinnen ervaarde ze het als een mysterieus bos zonder zonlicht, besloten en afgeschermd van de buitenwereld. Deze beleving werd het uitgangspunt voor twee grote pasteltekeningen in blauwe tinten.

“Voorafgaand aan deze werkperiode als Artist in Residence heb ik bij het Van Gogh museum zestien tekeningen mogen bekijken, dat was een hele mooie sessie want die zie je bijna nooit. Ik had dat ook nodig want een tekening is toch anders in het echt dan als reproductie in een boek. Zijn tekeningen zijn zo kwetsbaar en zouden verbleken als ze te veel aan het licht worden blootgesteld. Hij gebruikte goedkope inkt, dus vroeger was er meer te zien.
Hij maakte ook bijna geen ondertekening, ik zag ze in ieder geval bijna nergens. Zoveel tekeningen en zo trefzeker. Vincent kende ik al eerder als goede tekenaar, die liefde voor hem was er al. Toen ik voor mijn eigen familiegeschiedenis na mijn afstuderen in 1990 naar Indonesië ben gegaan, nam ik het boek waarin zijn brieven staan mee. Hij kan heel beschouwend vertellen over zijn proces terwijl hij er middenin zit, dat vind ik bijzonder. Al heb ik eerlijk gezegd een haat liefde verhouding met sommige van zijn schilderijen, maar dat komt misschien ook door circus er om heen.
Ik hoorde dat ik door deze residency blijkbaar ook deel ben gaan uitmaken van de ‘Van Gogh familie’, maar de invloed van Vincent heeft gaat verder dan de kunstenaars die hier zijn geweest. Ook Piet Mondriaan, Peter Doig, Hercules Seegers en Edward Munch maken daar deel van uit. Het bestuderen van hun handschrift gaf me het gevoel dat ik een gezelschap verkeer dat het verlangen heeft om voorbij de natuur te gaan, en om meerdere betekenislagen van een plek te visualiseren.”

De oude Linde

Het is nog te vroeg voor Emmy om tevreden te zijn. De keuze wat in de Van Gogh galerie te laten zien is moeilijk te maken zo kort na de werkperiode. Er is te veel materiaal om alles te tonen en veel om nog op te reflecteren. Sommige tekeningen bevatten interessante aanknopingspunten om mee door te gaan, maar misschien niet voor een tentoonstelling. Om toch afstand te kunnen nemen heeft Emmy in haar eigen woorden ‘idioot veel gepost’ wat ze heel spannend vond, maar het is ook een manier om meer afstand te nemen tot haar eigen werk door andere ogen mee te laten kijken.

“Ik ben nu met kleine werkjes bezig om te reflecteren op de moestuin van Anna. Er gebeurt iets anders door het formaat. Ik neem snellere beslissingen en heb een directer overzicht, maar voor mij is het raar om kleine werken als iets anders te beschouwen dan grote werken. Er is natuurlijk wel een verschil, vooral fysiek, ook al zijn de lijnen die ik in grote werken gebruik anders dan in het klein streef ik wel naar dezelfde dynamiek.
Ook verschijnen er verhalen in een tekening die ik maak naar aanleiding van de wandelingen in Zundert. Zo letterlijk teken ik anders nooit. De tekening is samengesteld uit de bomen die ik tegenkwam en de vele struiken en andere dingen. Over de oudste Linde van Zundert las ik over dat er vroeger een vrouwenfiguur boven zweefde en dat heb ik terug laten komen in de tekening. De groenblijvende eik die achter de Rabobank groeit is een bijzondere boom, die wordt gekoesterd in Zundert. Er is geprobeerd om deze te vermenigvuldigen door te stekken, wat ondanks alle moderne technieken toch niet is gelukt. Dan is er nog de pruimenboom, de vele rododendrons bij de spiegelvijver, ze komen er allen in voor. Het is een soort portret van Zundert in de weergave van een tuin. Dit ontstond in een soort van driftige beweging – niet eens een herinnering – en zonder schetsen want ook dat doe ik nooit.

Waar ik verder mee ga? De boomwortels, die beleving daar vraagt nog om een transformatie. Ik heb ook zin om terug te gaan naar Auvers-sur-Oise, er is daar een bepaalde energie die bijzonder is. Ook is het een Vincent plek; ik kan het niet echt omschrijven, het is een plek die anders bij je binnenkomt. Hij heeft daar heel hard gewerkt, zoals wel vaker het geval is bij mensen die de dood op hun hielen hebben. Toch is er ook optimisme en levenslust, de plek vraagt daar op een bepaalde manier om. Ik ben wel anders gaan denken over Vincent en heb vooral bewondering voor zijn werklust, onderzoekdrift en vastberadenheid. Wat ik hier door hem geleerd heb is om langer bij iets stil te staan. Ik ben hier gaan ronddwalen in mijn eigen werk en teksten.”