Hoe Harmonie in de Linie kwam

Het begint vaak met een vermoeden, een gevoel misschien dat je als Artist in Residence een verantwoordelijkheid hebt om de kunst die je ziet ontstaan binnen de veilige omgeving van de AIR weer terug te brengen naar de maatschappij. Als Witte Rook zijn we ons altijd bewust van het feit dat we onderdeel zijn van een wijk, een samenleving, waarvan zelfs in tijdelijkheid ook de kunstenaars die bij ons werken deel uitmaken. Maar hoe stap je in elkaars wereld? Het gevoel werd een voornemen, namelijk om een geschenk te geven aan onze wijk. Een geschenk drukt waardering uit, maar hoeft geen verplichting te zijn. Voordat een geschenk wordt overhandigd denk je daar goed over na en verplaats je jezelf als gever in de ander.

Een korte geschiedenis

En toen was er een aanleiding in de vorm van een plek in Liniekwartier waar ooit de Euretcoloods stond waarvan nu slechts een betonnen fundering over is. Een verborgen tijdelijk podium, want het terrein zal ontwikkeld worden met de bouw van nieuwe woningen. De naderende veranderingen voor de leefgemeenschap prikkelde zowel het bewustzijn als de fantasie. Het idee ontstond om het verhaal van Liniekwartier vast te leggen in een compositie, een compositie over de wijk en met de wijk. Een partituur om ons denken en handelen op te baseren. Samen met componist en geluidskunstenaar Bart van Dongen legden we de eerste contacten met Muziekvereniging Vondel, de oudste harmonie van Breda, die wekelijks repeteert op de grens van Liniekwartier en Belcrum. De eerste verhaallijn die bepaalt moest worden was die van muziek als verbinder tussen generaties, geschiedenissen en culturen. Ons enthousiasme vond een voedingsbodem, zowel de dirigent als het bestuur proefde de uitdaging van het project, al hadden we nog niet veel meer dan vage plannen. Op zondag 30 september 2018 begonnen we met een pilot waarmee we de eerste contouren van het idee vorm gaven voor het oog van publiek. We begonnen met een kunstroute waar kunstwerken een plek kregen op ongewone plaatsen in de buurt zoals voortuinen, bedrijfspanden en leegstaande huizen. Deze eindigde op de plek van de uitvoering waar Muziekvereniging Vondel een arrangement van hun repertoire liet horen en de dansers van Dansnest op de omgeving en muziek reageerden. Een kennismaking met elkaar, maar ook met de omgeving die vooral inzicht gaf om een complex project als dit te kunnen realiseren.

Het werkproces

De volgende fase, behalve het realiseren van financiering en middelen, is het bepalen van de keuzes om tot een geheel te komen. Beeldende kunst, muziek en dans klinken heel logisch in een opsomming, maar kennen verschillende vormen van dynamiek. Het uitgangspunt moest dus zuiver blijven, het gaat er niet zozeer om hoeveel mensen we bereiken maar vooral hoe. Zo begon het werkproces van Bart van Dongen met het componeren waarbij ook het spel en de karakters van de individuele muzikanten een rol spelen, maar ook hoe de danser geluid kan toevoegen. De grootste uitdaging was  de allereerste repetitie en kennismaking van het stuk met het harmonie orkest. “Toen we de eerste keer het stuk repeteerden dacht ik gelijk, dat gaat het niet worden. Zo totaal anders dan dat we gewend zijn. Maar ineens ging het kwartje vallen. Vooral ook omdat onze dirigent veel overlegde met Bart om het stuk te leren kennen. Het werd alleen maar leuker, ook voor de invallers die we moesten vragen om de bezetting compleet te hebben. Die vonden dit juist bijzonder.” -Caroline Luiken, Muziekvereniging Vondel.

Het grootste deel van het werkproces vond plaats in de wijk zelf, zoals Dansnest die juist de omgeving, het gevoel van de wijk nodig heeft om ook zelf onderdeel te worden van die omgeving en er iets aan toe te voegen. “Wat vooral weer bevestigd is, is dat het werken in de wijk van belang is om reuring te maken met de wijk. Het mooie vond ik dat we door meerdere dagen achtereen aanwezig te zijn we steeds dezelfde mensen terugzagen. Zo konden we verbindingen leggen. Ook het contact met de muzikanten vond ik erg waardevol. Zo had ik erg veel plezier met de muzikale experimenten, maar tegelijkertijd hebben we veel informatie opgehaald.” – Ischa Havens, Dansnest.

Verwachtingspatronen

Zoals wel vaker het geval is bij een kunstinstelling in een wijk, bewoners waarderen het dat het er is, maar de deur zullen ze niet platlopen. Daarom bedachten we samen met kunstenaar Eef Schoolmeesters een strategie. Het toeval kwam centraal te staan, hoe je de omstandigheden in een omgeving naar je hand kunt zetten door een relatie aan te gaan met plekken en personen vanuit waardering, nieuwsgierigheid of conflict. Het eerste wat ter discussie stond was de kunstroute zelf die door Malou van Doormaal als kunstwerk is benaderd. “Met het maken van een route kan je het kijken sturen en spelen met verwachtingspatronen. Wij hebben een aantal bewoners gevraagd om mee te helpen, hierdoor werden wij uit onze comfortzone gehaald.” Dit resulteerde in drie methodes om door de wijk te lopen die ieder een ander aspect van cultuurbeleving liet ervaren. Zo ontstond er een route die de sociale aspecten van in – en uitsluiting benadrukte door deze in vier talen te houden, namelijk Grieks, Somalisch, Arabisch en Nederlands. “Het Nederlandstalige publiek van de kunstroute werd daardoor geconfronteerd met uitsluiting die zij normaal niet ervaren, terwijl dit bij mensen met een andere moedertaal vaak wel het geval is.” Ook de tweede route kwam door het contact met een buurtbewoner tot stand. “Winston bleek zelf kunstenaar en ruimde regelmatig afval op met zijn knijper, daar lag een vanzelfsprekende link tussen onze interessegebieden en we besloten dat hij de route ging leiden die een schoon spoor achter zou laten.” De derde methode ontstond door het contact met andere kunstenaars. “Het was een bijzonder moment toen we voor het eerst met de betrokken kunstenaars door de wijk liepen. Er kwamen zoveel ideeën boven borrelen! Volgens mij hadden we in dat uur wel vier evenementen kunnen organiseren. Daardoor wilde ik ook een route maken waarbij mensen zelfstandig door de wijk konden lopen, zonder gids. Dit werd een speurtocht, waarbij ik verdwalen stimuleerde en met cryptische verwijzingen uitnodigde om goed rond te kijken. Want bij kunst gaat het deels over wat er te zien is, maar ook over het stimuleren van nieuwsgierigheid.”

Alles voelt als kunst

Drie verschillende processen die samenkwamen op zondag 26 mei, het moment om het werkproces te besluiten en de resultaten te delen met de buitenwereld. Het begon bij Witte Rook als startpunt waar bezoekers zich verzamelden voor de kunstroutes.

Καλώς ήρθατε στη διαδρομή τέχνης

Ku soo dhowow jidka farshaxanka

مرحبا بكم في الطريق الفني

Welkom bij de kunstroute

Zoals de kunstroutes spelen met verwachtingen hebben de kunstenaars zich ook laten leiden door de omstandigheden en het tarten van de codes om het kunstwerk te herkennen. Iets wat allereerst effect had op het kunstwerk zelf. “Ik heb stappen kunnen zetten in mijn werk door me tot deze lege woonomgeving te verhouden. Ik heb me laten leiden door bestaande elementen in het huis (zoals de roze kamer) en heb hierna geprobeerd de ruimtes naar mijn eigen hand te zetten door met mijn onderzoek naar herhaling, kleur en installatie aan de slag te gaan.“ – Lisa van Sorge, kunstenaar

De bezoekers werden meegenomen in de onbevangen wijze van het bevragen van grenzen. De scheidslijn tussen het kunstwerk en de perceptie ervan vervaagde waarmee alle uitingen in de openbare ruimte, varieërend van reclameborden tot provisorische constructies, ook ineens als kunst beschouwd werd. De schoonmaakroute leek een aaneenrijging van performances, terwijl de route met instructies de spontane groepsvorming bevorderde om het gevoel van iets te missen uit te sluiten. Zo kwam je misschien, maar misschien ook niet, buiten op straat een werk van Ian Skirvin tegen. Hij richtte in een huis aan de Muschenbroekstraat zijn tijdelijke atelier in waar hij kon werken met de buurt zelf als studio. “Geniaal om zo conceptuele kunst te maken, bewoners dragen werken rond die ik heb gemaakt. Het is nu niet duidelijk of het kunst is of niet, en als je het niet weet dan kun je het gewoon missen. Eigenlijk moet ik dit niet vertellen want nu let je erop.” – Ian Skirvin, kunstenaar

Harmonie in de Linie

Voor het creëren van harmonie is er disharmonie nodig. Speelse verwarring door niet het orkest op het podium te plaatsen, maar iedereen daar een plek aan te bieden. Geen keurige rijen, maar nonhiarchisch door elkaar staande stoelen waar muzikant en publiek elkaar recht in de ogen konden kijken. Geen overture, maar een statement dat begon met een aanzwellende kakofonie van geluiden. Zoals een wijk bestaat uit verschillende sferen en karakteristieken bevat de compositie ook verschillende melodielijnen die de geluiden uit de wijk verbeelden als een wandeling door de buurt. Soms hard en schel, het hoeft niet altijd mooi te zijn, dan weer aanstekelijk ritmisch of juist heel melodieus. Zo ook de dans, die niet zozeer de muziek volgde, maar juist de dialoog opzocht tussen muzikant, omgeving en publiek en daar eigen interpretaties aan toevoegde. Alle elementen kwamen samen in de uitvoering die een staande ovatie kreeg. Tot besluit werden in optocht de kunstwerken van Eef Schoolmeesters, Ian Skirvin en Jolijn van den Heuvel terug gedragen naar Witte Rook, terwijl iedereen de klarinettist volgden als een rattenvanger van Hamelen.

“Deze middag heb ik, behalve de lantarenpalen van jullie wijk schoongemaakt, een wijk gezien waar kunst en cultuur zo normaal zijn geworden. Hier gebeurt wat ze in Den Haag bedoelen: dat kunst en cultuur in de maatschappij verweven zijn.”- Marianne de Bie, wethouder cultuur Breda