In gesprek met Jan Marijnissen op de Oude Buisse Heide

De Oude Buisse Heide is sinds 2012 het toneel voor Landkunst, waar kunstenaars en schrijvers de historische plek ontmoeten en zich laten inspireren door de erfenis van Henriette en Richard Roland Holst. De sporen die zij hebben achtergelaten in het landgoed, maar ook in verhalen over de levendige kunstenaarsgemeenschap waarin zij de sociale betekenis van de kunsten voor de maatschappij hebben omarmd. Ook zelf speelden zij een rol in de politiek, die een graag geziene gast was aan hun tafel. Dit roept de vraag op wat heden de betekenis van Henriette en Richard Roland Holst is voor de politiek en samenleving. Kunnen we een voorbeeld nemen aan het sociaal engagement van Roland Holst, of is het slechts een herinnering aan andere tijden waar de verantwoordelijkheid voor de maatschappij ook een esthetisch kader kreeg? Of, meer specifiek, kan dit een rol spelen in het project Landkunst, zijn het tegenwoordig twee gescheiden werelden of herhaalt de geschiedenis zich? In gesprek met voormalig leider van de Socialistische Partij, Jan Marijnissen.

Genius Loci
Ter introductie zet Ron Dirven, directeur-conservator van het Van Gogh Huis en organisator van zes edities van Landkunst, uiteen dat er afgelopen jaren succesvol met kunstenaars en schrijvers is gewerkt toch het ontbreken van de politiek ook als een gemis wordt ervaren. Een element waarvan hij het vermoeden uitspreekt dat Jan Marijnissen vanuit de ideologie van de SP, maar ook als kunstliefhebber, de persoon is om over dit aspect de discussie aan te gaan met de aanwezigen. Een uitgebreide rondgang langs het gemêleerde gezelschap aan de tafel van de voormalig Herenkamer van de familie Roland Holst geeft aanleiding tot het delen van diverse anekdotes over Henriette en persoonlijke inzichten.

Natuurmonumenten is sinds 1945 eigenaar van het landgoed Oude Buisse Heide met alle gebouwen die er deel van uitmaken. Een verantwoordelijkheid die verder strekt dan het groen en de stenen. Anja van de Ven, gebiedsmanager, zoekt juist naar de verhalen die op dit landgoed spelen en die aanwijzingen geven voor het beheer in de toekomst. ‘De natuur heeft Henriette geïnspireerd en wie kan er nog meer door de natuur geïnspireerd worden? Daar willen we mee doorgaan waarbij kunst een belangrijk element is, maar ook de politiek en het vrije denken. Bijvoorbeeld toen Henriette hier kwam wonen heeft ze de bomen van de laan laten kappen voor het uitzicht, maar ook als symbool voor het vrije denken. Een landschap wordt dus ook gevormd door de mensen die er wonen.’

Met name het leven van Henriette spreekt tot de verbeelding. Hoe zij aan haar burgerlijke bestaan wist te ontkomen door haar huwelijk met Richard Roland Holst. Dat opende een platform waar ze haar gedrevenheid kwijt kon en waar ze kennis maakte met Herman Gorter en Albert Verweij, waardoor niet alleen haar dichtkunst tot bloei kwam, maar ook de wil om op het sociale vlak van betekenis te zijn, terwijl beiden uit gegoede families kwamen en aan geld geen gebrek hadden. De Oude Buisse Heide was slechts één van de vele bezittingen, maar wel een belangrijke voor hen. Carin Hereijgers weet hieraan toe te voegen: ‘In die tijd gingen door de spanning van de vrouwenrechtenstrijd al die huwelijken van socialisten kapot. Ze zijn bij elkaar gebleven omdat ze toch wel heel veel respect voor elkaar hadden. Rick ergerde zich wezenloos aan haar strengheid, maar hij kon er ook wel om lachen, achter haar rug om en soms ook wel in haar gezicht. Ze hadden een soort warmte voor elkaar. Soms was ze ook ziek, dat hoort ook bij zo’n gedreven vrouw en dan is het heel fijn dat je man in zijn atelier is, en die je dan kan verzorgen wat hij ook heel graag deed omdat ze dan eindelijk rustig was. Dan praatte ze even niet over politiek…’

De schone kunsten
Ron licht toe dat de Engelse Arts & Crafts beweging een groot volger vond in Richard Roland Holst, hij zwoer de autonome kunst af en wijdde zich alleen nog maar aan gemeenschapskunst. Kunst die iedereen kon verkrijgen, omdat het in allerlei aspecten van het dagelijks leven terugkwam, zoals bijvoorbeeld affiches en boekomslagen. ‘We zitten nu bijna honderd jaar later, maar nu opnieuw, is er een tijdschrift dat ook Kunst & Samenleving heet, uitgegeven door Kunstloc, alleen nu gaat het veel meer om de relatie met bijvoorbeeld het milieu, voedselproductie, klimaatverandering, het energievraagstuk. En dat vind ik wel heel interessant, met name voor wat wij hier doen. Landkunst is één vorm van uiting.’

Landkunst gaat in algemene termen over het verhaal van het landschap, het heden, het verleden en de toekomst. Waar inspiratie de weg vrij maakt voor nieuwe ideeën voor kunstwerken die meer duiding geven. Onder de aanwezigen zijn ook schrijvers die eerder hebben deelgenomen zoals A.L. Snijders en de dichter Simon Mulder die aan deze editie heeft bijgedragen. Beeldhouwer Piet van de Kar heeft zelfs meerdere werken hier staan, voor hem is het niet moeilijk om geïnspireerd te raken. ’Zij schrijft veel over de beleving van de natuur, het zijn bijna lyrische gedichten. Je stapt zo in haar ervaring van natuurbeleving, je hoeft er alleen maar een tijdje te zijn.’

Het gesprek leidt tot het bevragen van het kunstenaarsbestaan, dat niet heel makkelijk is omdat het verwerven van geld en erkenning niet vanzelfsprekend zijn. Op de vraag van Jan Marijnissen of de BKR regeling, die in 1987 is afgeschaft, uitkomst biedt is het antwoord bij de meesten een resolute afwijzing, met de uitpuilende depots van BKR kunst in gedachten. Piet van de Kar geeft toe dat het vandaag de dag harder werken is dan voor de bezuinigingen op de kunsten maar dat er wel meer naar het werk zelf wordt gekeken ‘de BKR was voor de kunstenaars goed maar voor de kunstwerken misschien iets minder.’ Een uitzondering is het pleidooi van A.L. Snijders, ‘verder ben ik er heel erg voor dat liefst vandaag nog de BKR in ere wordt hersteld. En daar heb ik het grote argument voor: er kan nooit genoeg geld naar kunstenaars gaan. De BKR was het toppunt van culturele beschaving en met mensen die daarop tegen zijn heb ik niets mee van doen.’

De politieke werkelijkheid
Terug naar de essentie van de vraag, hoe er een link gelegd kan worden met de politiek en het gedachtegoed van Henriette Roland Holst, dan betwijfelt Jan Marijnissen deze relatie. Hij ziet haar als een eigenzinnige en interessante persoonlijkheid maar onvoldoende in staat om te luisteren dus ongeschikt voor de politiek. De daaropvolgende discussie over haar gedachtegoed gaat over universele waarden zoals hoop en natuurlijk de zachte krachten die zullen overwinnen wat vooral de symboolfunctie van Henriette bevestigt. Met name de status die zij verwierf in haar tijd is meer van betekenis. Toch werden er wel kanttekeningen geplaatst bij haar betrokkenheid bij de arbeiders, de afstand bleef gezien haar klasse gigantisch, haar personeel had er weinig baat bij. Carin verduidelijkt ‘ze zat in haar ivoren toren en haar meest logische contact was Rosa Luxemburg en helemaal niet de buurvrouw.’

Het gesprek gaat daarop dieper in op het principe van kunst & samenleving en het sociaal engagement dat steeds meer terug komt in de kunsten de afgelopen decennia. Hoe kan er met de plek in gedachten weer een gesprek tussen politici, kunstenaars en schrijvers tot stand komen? Hoe kan er van elkaar geleerd worden, zo groot hoeven de verschillen niet te zijn zoals Rebecca Nelemans het verwoord ‘wat ik wel denk, als we zo zitten te praten en als het dan weer over de BKR gaat, is dat ik de verbinding met de politiek en de beeldende kunsten op dit moment ongelooflijk mis. Terwijl de politiek ben jij niet alleen, dat zijn wij allemaal.’ Dit brengt ideeën ter tafel zoals een expositie te laten samenstellen door iemand die niet uit de kunstenwereld komt, uit de politiek misschien, die juist vanuit een ander perspectief tot stand komt. Of bijeenkomsten en publicaties die kennis en inzicht hieromtrent teweeg brengen.

Engagement in de kunst en verbinding met andere domeinen is een fantastisch gegeven, maar niet geheel zonder gevaar volgens Piet van de Kar. Omdat die andere keuzes niet altijd artistiek interessant zijn. ‘En houden we de toegang wel open voor de kunstenaars, raken hun belangen niet dan te veel op de achtergrond? Een haat liefde ervaring want soms heb je het nodig, dat je het publiek integreert in jouw beeldend proces. Het nadeel ervan is, vind ik, dat je uiteindelijk je kwaliteit als het ware nivelleert. Omdat je iedereens visie moet toelaten, dat is een heel kwetsbare positie.’ Jan Marijnissen spreekt uit dat hij het jammer vindt dat wat er in de kunst plaatsvindt veel in het eigen circuit blijft, bijna een sekte, terwijl dat zonde is. ’Laat mensen er kennis mee maken, laat ze er eerst mee in contact komen, dat is bij de natuur en bij kunst en cultuur hetzelfde, dat is met politiek trouwens ook zo. Dus de vraag die je me stelde zegt me eigenlijk niet zoveel maar de bedoeling erachter, daar ben ik een groot medestander van.’

De eeuw van de kwaliteit
Hoe dan Jan, is de onuitgesproken vraag en tevens de titel van het boek dat Jan Marijnissen in 2005 heeft geschreven. Het gegeven dat je de kunst en cultuur enerzijds hebt en de politiek en maatschappij anderzijds is een thema dat zijn interesse heeft. Jan refereert daarbij aan het laatste hoofdstuk waarin hij duidelijk maakt wat hij onder modern socialisme verstaat. Vooral de tegenstelling van de twintigste eeuw waar het met name om de kwantiteit ging, de massa-industrie, de massacommunicatie en de massaconsumptie met de eenentwintigste eeuw die de eeuw van de kwaliteit zou moeten zijn.
‘En dat een gezegde zoals ‘wij leven niet om te werken, wij werken om te leven’, weer nieuw leven moet worden ingeblazen. En daarbij speelt kunst en cultuur, als één van de meest bevredigende zaken die er maar bestaan natuurlijk een heel belangrijke rol. Ik denk dat daar eerder onze toekomst ligt dan dat daar ons verleden zou liggen.’

Met de toekomst in gedachten grijpt Jan hierbij terug op de eerder gevoerde discussie met Anja en Miranda van Natuurmonumenten die een onbevangen kennismaking met de natuur voorstaan. Omdat weten houden van is, maar eerst moet dat contact er zijn. Jan stelt daar tegenover dat kennis als eerste ontmoeting belangrijk is. ‘Ik denk dat, en daar heb ik in mijn eigen leven ook bewijzen van, hoe ik in een eenvoudig middenklasse gezin waar amper over kunst gesproken werd geïnteresseerd ben geraakt door mensen die mij erover vertelden. Dus het is wel belangrijk om te leren. Bij elk individu zou men moeten proberen via onderwijs iets los te wrikken op het gebied van het kunstzinnige. Dus ik denk dat in rudimentaire vorm, vaak latente vorm, die kunstzinnigheid bij iedereen wel aan de orde is. Al is het maar om te beoordelen of iets mooi is of niet. En daar zou je in het onderwijs iets mee kunnen.’

De conclusie van de middag is samen te vatten als dat het idee van het samenbrengen van mensen uit de cultuur, kunstwereld, politiek en wellicht ook de wetenschap, in de lijn is met wat hier is gebeurd. Het gaat niet om een rehabilitatie van Henriette en Richard Roland Holst maar om de vanzelfsprekendheid van het contact, de dialoog en het vermoeden dat kunst en samenleving dichter bij elkaar staan dan de publieke opinie soms doet vermoeden. Om hieraan uiting te geven weet Jan dit te illustreren met de wijze zoals hij bij de SP regelmatig bezoeken en bijeenkomsten heeft georganiseerd om dieper in te gaan op de essentie van verschillende aspecten in de samenleving, waar kunst en cultuur onmiskenbaar in thuishoorden. ‘Maar dit is dus het misverstand, wat is nu precies het doel! Is dat om jullie geestelijk te verrijken? Dan moet je het doen zoals ik het gedaan heb, en wat ik net beschrijf. Maar als het een ander doel dient namelijk omdat je mensen van buiten wilt betrekken of als je deze plek belangrijk wil maken omdat je denkt dat het een mooie kapstok is, de verhalen van Henriette Roland Holst, wat doorverteld moet worden. Ja dan moet je misschien weer andere dingen doen.’