Oefening om de dingen klein te houden, Heidi Vogels

Vincent van Gogh heeft nooit geschilderd in Zundert, toch is het dorp doordrongen van zijn geest. Een complexe geest, getormenteerd zou gezegd kunnen worden of op zijn minst onaangepast terwijl hij door anderen als een onvolprezen genie wordt beschouwd. Het was niet Vincent waar Heidi Vogels haar werkperiode mee begon, Vincent in Zundert is een voldongen feit. Door de ogen van Antonin Artaud las zij over de hartstochtelijke identificatie tussen de onbegrepen schilder en hemzelf als intens begrijpende schrijver.

Close reading

Het is een dun boekje genaamd Van Gogh le suicidé de la société (Van Gogh, de zelfmoordenaar door de maatschappij) dat de Franse schrijver en theater vernieuwer Antonin Artaud* heeft geschreven. Heidi kwam dit werk tegen in een Londense boekwinkel, waarschijnlijk als gevolg van een expositie** over Artaud eveneens in deze stad.

“Om zowel Zundert als Vincent beter te leren kennen heb ik hier in de tuin van het Van GoghHuis twee leesgroepen georganiseerd om te spreken over dit werk van Antonin Artaud. Het sloeg aan, wat een goed teken is. Degenen die meededen, vrijwilligers, Vrienden van Van Gogh, bewoners van Zundert en geïnteresseerden, kregen vooraf een pdf van de tekst. Per groep hebben we via de methode van close reading de tekst doorgenomen en het gesprek verlegd naar de eigen achtergrond van de deelnemers en hun inzichten. De tekst zelf is heel beeldend geschreven, die moet je wel uitspreken, waarbij je de intimiteit van de groep ook nodig hebt. Tegelijkertijd is het een heel gelaagde tekst, een tirade naar de maatschappij en dan vooral de psychiatrie, maar ook een zelfportret van Artaud door zich te spiegelen aan het leven van Vincent als een zielsverwant. Het gaat over het verleden, van Artaud, waarin teruggeblikt wordt naar het voorafgaande verleden van Vincent, dat we in onze gesprekken naar het heden trekken met onze eigen meer recente ervaringen.
Een mooi aspect van de tekst is dat deze aantoont hoe je als kunstenaar en als mens soms buiten de samenleving staat, wat niet erg hoeft te zijn omdat je dan ook scherper ziet. Vanuit dat gegeven hebben we van elkaar geleerd in deze leesgroepen. Zo nam er bijvoorbeeld een oud docent Grieks en Latijn, en een oud docent Frans deel, een oud werkneemster van de GGZ en iemand die werkt voor de Luisterlijn als vrijwilliger waardoor er uiteenlopende ervaringen besproken werden. Dat was ook mijn insteek voor het toepassen van deze methode, wat kom je hier tegen in een plaats waar uitoefening van burgerschap zo vanzelfsprekend lijkt te zijn?”

Zelfmoordenaar

De Franse schrijver Artaud (1896-1948) heeft Vincent nooit ontmoet, echter het zien van zijn schilderijen*** leidde tot het moment van herkenning tussen hem en de schilder. Ook Artaud had zijn leven lang een gecompliceerde verhouding met de maatschappij. In zijn theaterstukken en opvattingen was hij vooruitstrevend door het toelaten van oerdriften waarbij hij de codes veranderde en toehoorders wilde meenemen in de vervoering die het stuk teweeg bracht. Ideeën die erkenning vonden bij kunstenaars en schrijvers, maar in zijn eigen tijd niet bij het grote publiek. Ook Artaud kwam in een inrichting terecht, wars als hij was van politiek en conventies, verslaafd aan opiaten en door de maatschappij gezien als onbehandelbaar.

“Het manische in Vincent herkende Artaud al te goed. Hij hield de maatschappij geheel verantwoordelijk voor het onbegrip van een grootse kunstenaarsgeest en alles wat ertoe leidde dat deze zich het leven benam. De titel alleen al Van Gogh, de zelfmoordenaar door de maatschappij, –in de Nederlandse vertaling is gekozen voor zelfmoordenaar, dat is een heftig woord. Een strafbaar feit zelfs dat schuld impliceert, terwijl het juist met wanhoop van doen heeft. Dat kwam ter sprake in de sessies, hoe mensen buiten vakjes vallen. Eén van de deelnemers heeft in het Sanatorium Huize Overdonk gewerkt in Dongen. Van oorsprong was het een klooster, Onze Lieve Vrouwe van Lourdes, waar de broeders ook verwarde mensen opvingen. Jan Voogd is hier aanvankelijk als groenbeheerder terecht gekomen en raakte steeds meer met de instelling verweven. Hij heeft het leven en werken met de bewoners in de landschapstuin gedocumenteerd op dia, want daar ging het indertijd om: het samenleven. In zijn archiefbeelden zie je bijvoorbeeld dat de bewoners altijd een net pak met stropdas dragen, of ze nu samen koffie drinken of aan het werk zijn in de wasserette of in de tuin – we hebben het over de jaren zeventig – omdat het belangrijk werd geacht dat ze er netjes uitzagen. Maar er kwam een einde aan dit ideaal. Het begon met het kappen van een boom, toen werd het een stichting, daarna GGZ en was het geen roeping meer maar werk. Het landelijke park is nu opgedeeld en gevuld met nieuwbouw. Jan zijn werk veranderde en het documenteren stopte. Ik heb hem thuis bezocht, hij heeft zelf een grote tuin met een bijzondere bomenverzameling wat voor mij weer heel interessant is omdat ik veel met tuinen werk. Ik heb zijn dia’s mogen lenen voor de tentoonstelling. Al fotograferende heeft hij van binnenuit een tijdsgewricht zichtbaar gemaakt van een wereld die doorgaans is afgeschermd.”

Eclectisch geheel

Het werk van Heidi bestaat uit onderzoeksmatige projecten die normaal gesproken veel langer duren dan een maand. Ze werkt nu aan de afronding van een filmproject in Marokko, dat zeven jaar geleden van start ging. Het is hier nu een uitdaging om Zundert in kaart te brengen, met beduidend minder tijd, vanuit de specifieke invalshoek van Artaud, Vincent en de leesgroepen.

“Na de leessessies heb ik via de tuinen het spoor gevolgd van de oude Van Gogh familietuin waar we samenkwamen, naar het boek van Alphonse Karr Voyage Autour De Mon Jardin, dat de moeder van Vincent bezat en waardoor ze zich liet inspireren voor de aanleg van haar tuin. Ik bezocht ook de volkstuinen aan de rand van het dorp, en vond via Arjen Bakx in de archieven over Zundert een serie foto’s van een andere familietuin uit de jaren 50 van de vorige eeuw waarop een vader, moeder, dochter, twee zonen, een hond en een kat poseren in de beschutting van hun achtertuin. Zundert is een lintdorp en achter de huizen zijn nog steeds de haagbeuken te vinden die de tuingrenzen bepaalden van wat in de tijd van Van Gogh de keukentuinen moeten zijn geweest. Die structuur van de diepe tuinen met de hoge heggen zie je in de fotoserie heel duidelijk. Van tuinen kwam ik weer bij planten, dit keer via een artikel over het ziektebeeld van Vincent wat een van de deelnemers aan de leesgroep me toe stuurde. Zo kwam ik op een ander spoor: het schilderij met Dokter Gachet waarop hij door Vincent in een typisch melancholische houding met een takje vingerhoedskruid is afgebeeld. Op zoek naar vingerhoedskruid – een geneesmiddel uit die tijd, trof ik deze aan in de kas van de familie Mouws. Zij beheren een tuin op geheel intuïtieve wijze, een oase ten opzichte van de rechtlijnige productie kassen en velden van de kwekers. Ze staan bekend om het Maria labyrint, een plek van beschouwing en reflectie. Zo ging het voortdurend, ontmoetingen volgden elkaar op.”

Verwantschap

De sporen die Heidi in de afgelopen maand heeft uitgezet vormen een narratief dat nog volop aan het groeien is. Tal van connecties zijn ontstaan en waardevolle ontmoetingen hebben plaatsgevonden waarvan de betekenis zich begint af te tekenen. Het bijeenbrengen van de ‘bronnen’ in de tentoonstelling vertaald zich in telkens andere kijkrichtingen: een specifiek netwerk van verhalen en geschiedenissen in Zundert. Of zoals Alphonse Karr schrijft aan zijn vriend die op het punt staat om te vertrekken naar een verre bestemming, ‘exotische reizen bevinden zich dankzij aandacht en observatie recht onder je voeten.’

“Om dat in deze korte periode te realiseren is deze residency ook een oefening geweest om mezelf te begrenzen, een reset om sneller beslissingen te maken misschien. Gedurende dat proces ben ik onder de indruk geraakt van Vincent. Ik kende hem nog niet zo goed realiseerde ik me toen ik hier kwam. Zijn onvoorwaardelijkheid voor het leven door de lens van de kunst raakt me. Een universum dat gevormd werd door zijn  enorme gedrevenheid om zich te verdiepen door onderzoek te doen naar literatuur, filosofie, muziek en andere kunstenaars uit zijn tijd, wat door zijn brieven zo goed gedocumenteerd is, voel je hier wel. De commercialisering van zijn werk werkt die kennismaking met hem als persoon en kunstenaar soms tegen, en dat is jammer.”

* Antoine Marie Joseph Paul Artaud, beter bekend als Antonin Artaud (4 september 1896-4 maart 1948), was een Franse toneelschrijver, dichter, essayist, acteur en theaterregisseur, algemeen erkend als een van de belangrijkste figuren van twintigste-eeuws theater en de Europese avant-garde.

** Eerste solotentoonstelling over Antonin Artaud met tekeningen en teksten, CABINET in Londen van 15 februari tot en met 6 april 2019.

*** In 1947 heeft Antonin Artaud in Parijs een grote Van Gogh tentoonstelling gezien in het Palais de l”Orangerie (januari tot en met maart).