Schrijvers luisteren, luisteraars wandelen, wandelaars schrijven, Anton Dautzenberg en Rob Moonen

Een heidegesprek op het landgoed De Moeren met Rob Moonen en Anton Dautzenberg over een boek zonder letters, over een vrouw met meer hartstocht dan liefde en een onvoorwaardelijk gekwelde man met misschien toch een beter leven dan we denken. Met op de achtergrond een knisperend vuur en geurende houtblokken zitten we in een grote boerenschuur die een beetje duister is, maar zeker niet ongerieflijk. Hier zijn de kunstenaar en de schrijver uit Tilburg aan het werk voor hun project in de nieuwe residentieplek van AiR van Gogh Zundert, ergens in november 2020.

… Heilige Heide heet het. Het project en wat eruit gaat volgen. We starten vanuit de personages Vincent van Gogh en Henriette Roland Holst. Welke rol speelde deze omgeving voor hen? We weten dat ze hier graag kwamen. Vincent als jongen die zijn eigen natuur volgde door buiten de deur te willen zijn. Henriette Roland Holst enkele decennia later als buitengewoon bevoorrechte vrouw en eigenaresse van het landgoed. Hoe dan ook, het had betekenis voor hen en bracht hen tot rust. De plek zelf deed dat en de natuur die het bijzonder maakt. De vraag is: kunnen deze twee iconen uit de geschiedenis met deze plek samensmelten? Dat kan dus niet en daarom is er een andere protagonist: De heide. Alles gaat daarvan uit. Het is een vertrekpunt en een eindpunt…

Rob kende ik al eerder, van zijn werk en als persoon treffen we elkaar – de laatste tijd wat minder – in het Brabantse kunstenveld. De laatste keer was vermoedelijk bij het interview over de werkperiode van PARK in de kosterswoning. We spreken over de ‘Brabantse situatie in de kunst’ terwijl Anton vraagt: Koffie? – Nee, liever thee ik drink geen koffie. – Dat zal ik dan gaan zetten, ik word hier gaandeweg steeds dienstbaarder. – En bevalt het? – Steeds beter!

… We komen uit hetzelfde dorp in Limburg, dat bleek achteraf toen we elkaar beter leerden kennen. Nu wonen we allebei in Tilburg, waar we elkaar tegenkwamen bij de sneak cinema, toen dat nog kon. We hebben al eerder iets gemaakt samen. We namen passages op uit Aslast, de laatste roman van Anton, tijdens een treinreis. De trein is ook de plaats van handeling in het verhaal. Anton las voor, met pauzes van soms wel vier minuten. Je hoort dan alleen het geluid van de trein, een gegeven dat door sommige luisteraars als heel prettig wordt ervaren. De opnamen zijn te beluisteren als podcast, maar je moet het niet zien als een luisterboek, het is een zelfstandig werk…

Anton heb ik niet eerder ontmoet of gesproken, al ken ik hem wel van naam heb ik geen boek van hem gelezen. Anton laat het boek Aslast zien om te illustreren wat hij bedoelt met het verlaten van de letters als uitdrukkingsvorm. Sorry, ik heb nu helaas geen exemplaren bij me om mee te geven. Dankzij goede afspraken tussen mijn favoriete boekhandel – vreemd, dit boek hebben we nooit eerder in de winkel gehad terwijl hij zo fijn schrijft – en de nabijgelegen drogist kan ik zonder tussenkomst van milieubelastende bezorging mijn bestelling ophalen en het boek alsnog lezen.

… Geluid is voor Rob en mij nog een relatief nieuw idioom en dat is juist interessant. Taal heeft zijn beperkingen. In mijn laatste boek verlaat ik die. De druk vervaagt en transformeert naar blauwe vlakken. Blauw is ook een heilige kleur; er komen in de roman teksten van Hadewijch in voor, de mystieke Brabantse non uit de dertiende eeuw. De meningen over Aslast zijn verdeeld, de een vindt het een mislukt experiment en de ander een meesterwerk…

De ruime schuur is een opvallende werkruimte. Te donker voor een schilder meent Rob: de ramen zijn klein en kunnen niet open, hoe dat in de zomer moet vraag ik me af. Er is ook niet veel meer te doen in de ruimte dan te werken, de kroegen zijn niet open waarop door Rob een thuisbioscoop is geïnstalleerd met een laken, een beamer geplaatst op een ladder, vier fauteuils gratis af te halen via Marktplaats en een vertoning van persoonlijke filmische voorkeuren zoals Mudhoney van Russ Meyer en het oeuvre van Ingrid Steeger.

… We hebben in deze periode diverse opnames gemaakt van gemiddeld twintig minuten op verschillende plekken. Je zit daar dan stil en doet helemaal niets. Enorm reflectief is dat. Zo wordt geluid ook beïnvloed door het licht. Bij zonlicht gaat alles open en is er beweging, in het duister bijna niet. We hebben ook opnames gemaakt op de heide in de nacht, daar is ontheffing voor nodig. Dat viel heel erg tegen. Je hoort vooral veel geluid van auto’s, daar hadden we vooraf wel een ander beeld bij. Ik ervaar geluid nu wel heel anders, het kan zelfs abstract zijn ook al weet je waar het vandaan komt en waar je naar luistert. Het geluid van de uilen als je uit de schuur loopt, dat lijken wel blokfluiten. Je hoort vooral de natuur hier. We houden wel het wereldnieuws bij, maar het heeft veel minder effect dan thuis. Het leidt niet af…

Het verblijven in een ander soort, zeg maar landelijke omgeving, brengt andere vormen van verbazing ter sprake. Het bezit van land, van gebouwen en de verantwoordelijkheden die daarmee samenhangen zijn voor ons drie als stadsbewoners moeilijk voor te stellen. Wist je dat een vrouw die bijna niemand kent of ziet het meeste grond bezit in Nederland? Stond dit weekend in de Volkskrant. Er woont hier ook een Maltezer ridder, een Belg. Wat een traditie komt daarbij kijken.

… Ken je het verschil tussen een laan en een dreef? Een laan is met een rij van bomen en een dreef een laan met een dubbele rij bomen. Dat is niet voor de sier, dat was om te zorgen dat het personeel een aparte doorgang had en gescheiden liep van de ‘belangrijke’ mensen. Bij het lezen van de door Elsbeth Etty geschreven biografie over Henriette Roland Holst begon ik me meer en meer te irriteren. Holst komt daarin naar voren als een relatief liefdeloos wezen dat de socialistische idealen die zij uitdroeg niet van toepassing achtte op haar personeel. Ze kwam hier vooral om bij te komen van haar intense leven en om op de omgeving te vitten.
De brieven van Vincent, die zijn prachtig. Die band met zijn broer Theo was onvoorwaardelijk en bijna onvergelijkbaar tussen broeders. Dat vertrouwen, die liefde, het werd alleen maar beter. Vincent was ook niet arm; hij kon materialen kopen en betaalde zijn modellen. Ging drinken, ging naar de hoeren, naar tentoonstellingen in andere steden.

Rob en Anton hebben hier rondgelopen met een gids, die weet alles van de omgeving en kent alle verhalen die hier spelen. We konden hem alles vragen, maar ons vroeg hij niets. Hij stopte af en toe tijdens de tour om gedichten voor te dragen, die van hemzelf. Dan gaat hij stil staan en dan komt het. Goeie vent hoor, we hebben veel aan hem gehad.

… Je leert ook bij tijdens het werken. Eerst houd je de microfoon vast, maar dan hoor je je hand schuren. Toen heb ik een soort van hengel gemaakt, kap erop om te voorkomen dat je de wind hoort suizen. Dan loop je met die microfoon buiten rond, als een soort van stofzuiger en zuig je al het geluid op. Koptelefoon op je hoofd, en dan kom je mensen tegen die je dan wil groeten, maar dat kan niet want je bent aan het opnemen. Dan groeten ze jou en dan knik je terug. We hebben ook in de wei gestaan bij de schapen, gevraagd aan de schaapsherder of dat mocht. Daar stonden we tussen de schapen die gelijk aan de microfoon gingen snuffelen alsof het voedsel was.

De schuur is zo groot dat er tal van ‘thema’ plekken zijn. Een pitje en aanrecht om te koken. Er komt nog een echte keuken later, maar dit werkt voor nu. Stoelen om gemakkelijk te kunnen zitten. Ron Dirven* vond dat niet nodig want thuis heeft hij ook geen bank maar wij wel, dus toen hebben we dat zelf geregeld. Een cinemahoekje. Fantastisch om elkaars favoriete films te zien. Een tafel om aan te eten, en eentje waar de materialen liggen en de apparatuur. Waar leiden al deze sporen toe, is er een plan, een uitkomst?

… De bijvangst is een sonisch sonnet; het dwingende jambische ritme, de volta. Nee, daarvoor manipuleren we de geluiden niet maar laten het zoals het is – voetstappen op verschillende ondergronden. We kijken wel naar de juiste plaats voor het geluid bij het bewerken. Het is iets waar we later nog verder mee gaan. Het idee was om hier voor twee maanden te zitten, maar door eerdere verplichtingen werd het een maand. In het voorjaar komen we weer terug om verder te gaan. Dan komt de natuur weer tot leven. We weten nog niet waar we zullen eindigen, welke vorm het gaat krijgen. Het wordt wel helemaal audio, een boek, maar zonder tekst. Er zal wel context gegeven worden van enkele regels, hooguit drie. Die dragen wij voor, of een ander, misschien ook wel helemaal niet…

* Ron Dirven is directeur van het Vincent van GoghHuis Zundert