49m2 / jaar 6 / lente / 20-06-2022

In het Zaartpark te Breda kun je een afgebakend stuk grond vinden met een oppervlak van 49m2 waar de gemeente Breda de komende 20 jaar geen onderhoud meer aan verricht. Volgens de overeenkomst gesloten met kunstenaar Gerrit-Jan Smit mag iedereen binnen deze 7×7 meter ingrijpen, behalve de plaatselijke overheid. Ontwerper Axel Coumans was afgelopen lente te gast op deze 49m2. Omdat Axel zijn werk door omstandigheden niet kon realiseren en geen eigen tekst ter publicatie kon schrijven, heeft Witte Rook iemand gezocht die dit laatste voor hem kon doen. Zo heeft Eef Schoolmeesters het volgende artikel geschreven op basis van een gesprek met Axel.

Metaforen geven richting aan ons denken, maar ook aan onze fysieke ervaringen en emoties. Ze helpen ons abstracte zaken vorm te geven, structuren te begrijpen en ervaringen te delen en in die zin zijn ze veel meer dan poëtisch van karakter. Ze spelen een belangrijke rol in hoe we onszelf, anderen en de wereld beschouwen, in ieder geval volgens theoretici George Lakoff & Mark Johnson. De volgende metafoor: ‘het productieve lichaam is als een goed onderhouden gazon’ bedachten Axel Coumans en ik tegen het eind van ons telefoongesprek.

Zie het gazon voor je: een stuk strak gemaaid, fris, groen gras, een aanzicht waarvoor gewerkt is maar dat er tegelijkertijd ogenschijnlijk moeiteloos bij ligt. Het is aangenaam en kent een bepaalde esthetische bevrediging in alle ordelijkheid – mits het beeld onverstoord is. Zie nu een gezond jong lichaam voor je: in deze staat is weinig onderhoud nodig. Keertje wassen, nagels knippen, een rondje mee lopen, soms een pleister plakken op een schram. Deze staat lijkt vanzelfsprekend totdat het niet meer zo is. In het geval van Axel is het oplopen van het post-covid syndroom (in de media ook wel long-covid genoemd) de confrontatie met het aangetaste lichaam. Het lijkt alsof, bij wijze van spreken, driekwart van zijn gazon is verstoord. Ondanks deze situatie neemt Axel me mee naar zijn 49m2 – thans, in gedachten en via woorden – en spreken we over zijn ideeën voor het project. Maar eerst is het goed om iets meer over Axel en zijn achtergrond te weten, en van een traject dat de aanleiding vormt voor zijn huidige manier van werken.

Achtergrond

Tijdens zijn opleiding aan de Design Academy Eindhoven is Axel zich gaan richten op het Nederlandse landschap. Gedurende een schoolopdracht rondom het thema drinkwater werd voor Axel de relatie tussen ons als mens – in deze, Nederlander – en het landschap scherper. Voor deze opdracht heeft hij uit nieuwsgierigheid onderzocht waar ons drinkwater eigenlijk vandaan komt. Het proces van bron tot kraan is namelijk niet direct terug te zien in het landschap. Via een waterafnamepunt in Nieuwegein ontdekte hij uiteindelijk dat er geen kaart, of zichtbaar element was, vanwaar deze aanvoer komt. Wat blijkt: ons drinkwater komt ten dele uit de Alpen, en brengt een berg klei met zich mee die vervolgens moet worden afgevoerd. Dit sediment maakt het verder vrij onzichtbare proces van het drinkwater zichtbaar en fascineerde Axel. Want waar ontwerp en planning grote invloed hebben op hoe wij onze omgeving vormgeven, laat het proces van drinkwater zien dat het niet zo simpel is hoe de mens de natuur naar haar hand zet. In contrast, het bestaande landschap waarin Nederland gevormd wordt door de Maas- en Rijndelta (en verder naar het zuiden, de Schelde), geeft het besef dat het landschap zelf grote invloed heeft op ons denken en handelen. In deze realisatie herkende Axel de complexe, wondere relatie tussen mens en natuur, en de wederzijdse beïnvloeding op elkaar. Sindsdien zoekt hij in zijn werk naar manieren om deze verwondering te delen, waarin hij probeert te vertrekken vanuit de ‘stem’ van het landschap. Het delen van deze verwondering voor Axel is het geven van een tegengeluid aan onze rationele benadering van onze omgeving, en zou je kunnen zien als een bewuste strategie om voorbij het menselijke narratief te gaan en daarmee de complexe relaties tussen mens en niet-mens een vruchtbare bedding te geven.

In bredere zin is deze onderlinge samenhang tussen het landschap en de mens nog steeds een belangrijk onderdeel in Axel zijn werk. Volgens hem leidt ontwerp gauw tot ontgoocheling van ons perspectief op het landschap waartoe we behoren. Op elke schaal wordt land beheerd, bestuurd, besproken en bepaald; en beschouwd vanuit het nut of de functie die het voor ‘ons’ kan hebben. Daarentegen wil Axel in zijn praktijk juist zoeken naar het onverwachte, of naar wat niet direct zichtbaar is. Naar andere aspecten van het landschap die daarmee niet automatisch van mindere waarde zijn. Integendeel: de symbiose tussen al deze facetten vormt juist de kern van zijn werk, en is het fundament vanuit waar Axel zijn plezier en verwondering wil delen zodat we het landschap in een ander licht kunnen zien.

Ondergronds

Rondom het 49m2 stuk grond, dat ongemaaid een ietwat verwilderde indruk maakt, zien we een grasveld dat meer oogt zoals het strakke gazon dat ik eerder beschreef. Toen Axel het Zaartpark voor het eerst bezocht zag hij in dit grasveld vele molshopen. Ik lees op Wikipedia dat mollen verschillende gangen graven, verdeeld over meerdere dieptes. De gangen hebben diverse functies (de bovenste worden bijvoorbeeld vooral gebruikt om te jagen). Al het zand dat de mollen niet kwijt kunnen voor het verstevigen van het gangenstelsel, eigenlijk dus maar een klein beetje, wordt naar boven gewerkt en vormen molshopen. De gangen kunnen tot wel 200 meter lang worden en in het voorjaar, de periode waarin Axel het gebied verkent, is het vrouwtje druk bezig om de centrale ruimte – ofwel, het nest – te graven. De molshopen kun je zien als teken van ondergronds leven. Waar grondeigenaren van mollen af willen omdat de molshopen hun gazon ‘verpesten’ of aantasten, stelt Axel zich de ondergrondse wereld voor waarin ze leven. Hierin vind ik een terugkerende fascinatie bij Axel, namelijk het zichtbaar willen maken van het onzichtbare, van wat net aan ons zicht ontglipt. En het willen omkeren van een gegeven.

Waar mollen enerzijds gezien worden als minderwaardig of vervelend door het verstoren van het gazon – en daarmee een ideaal van een landschap, en een menselijk (esthetisch) oordeel over hoe het er uit zou moeten zien, wil Axel juist de sporen en het leven van de mol in het licht zetten. En dan in positieve zin. Niet alleen fantaseert hij over het in kaart brengen van de gangenstelsels in het Zaartpark rondom de 49m2, ook de bijkomende effecten van de molshopen mogen aandacht krijgen. Op elke molshoop in dit park zag Axel namelijk wildgroei ontstaan die je in het gazon zelf niet terugziet. Hij telde meer dan 12 verschillende planten en kruiden, als eilandjes van groeiende biodiversiteit, ontstaan door het opruien van het grasveld. In die zin kan de mol volgens Axel gezien worden als een Gids, die ondanks grotendeels onzichtbaar te zijn, toch toont hoe ons samenleven met het landschap een daadwerkelijk samenleven is. De ene gebeurtenis zet een volgende in beweging. Het gedachtegoed van filosoof Donna Harraway inspireert hem hierin. Ze geeft ons de term sympoiesis, vrij vertaalt als ‘samen maken’, in contrast tot autopoiesis, dat meer focust op ‘zelf’ iets produceren. Door een situatie te benaderen vanuit het concept sympoiesis, verandert de focus van een ‘ik’ naar een ‘ons’, of beter nog, naar de symbiose of onderlinge verbintenis tussen alle levensvormen. De mol, als leidend symbool, als Gids, zou zo voor Axel een belangrijke drager kunnen worden van dit gedachtegoed, waarmee hij 49m2 en diens directe omgeving benadert. De mol kan ons meenemen in een ander verhaal. 

Afgerond

Ondanks dat Axel zijn plannen niet heeft kunnen materialiseren op locatie, hebben deze zich in ons gesprek wel gemanifesteerd in mijn gedachten. Ook ervaar ik een stukje humor vanuit het feit dat hij het project aanvliegt en geïnspireerd wordt door wat er omheen of naast de aangewezen 49m2 gebeurt. Want ook dit stuk grond staat niet los van de omgeving: juist het contrast tussen de ‘twee’ stukken grond bevestigd hun relatie.

Aan het eind van ons gesprek bespreken we het idee dat het voor de plek zelf niet eens uitmaakt, of zelfs beter is, dat hij er niet op gewerkt heeft. De 49m2 is immers een paradoxale plek: het is tijdelijk ‘vrijverklaard’ door de gemeente via het werk van kunstenaar Gerrit-Jan Smit. Volgens Axel een antropocentrisch gegeven, waarin de mens, via een contract of afspraak, bepaalt dat het zo is – en dat het zo mag zijn. Axel vraagt zich af: is de vrijverklaarde plek dan echt vrij? Vrij van onderhoud, en vrij van overheid, dat wel. De 49m2 laat ons juist zien hoe we het landschap vanuit onze eigen kaders benaderen en waarde toekennen.

Ook al is er tijdens zijn residentie op 49m2 niets fysieks gemaakt (door Axel), toch heeft er een verandering plaatsgevonden. In een parallel proces vanuit die fysieke afwezigheid van Axel zijn er gedachtes ontstaan en was er, ondanks wellicht minimaal, uitwisseling over zijn benadering en ideeën. Conceptueel is er een laag toegevoegd aan de plek. Een laag die Axel’s directe aanwezigheid in die zin niet nodig heeft, maar ontstaat vanuit zijn relatie tot de plek. Dit eveneens paradoxale gegeven waarin zijn afwezigheid juist tot een andere zichtbaarheid van de locatie leidt is in die zin passend voor de weg die hij zijn werkt wenst te nemen.

Ter afsluiting doe ik dan ook graag een voorzet om het zien van de mol als Gids door te zetten en onderdeel te maken van ons denken. Voortbordurend op het zaadje dat Axel bij mij heeft geplant, deel ik een suggestie voor een nieuwe metafoor, die de onderlinge relatie tussen mens en niet-mens bevraagd, waarin de mol of de molshoop gezien kan worden als symbool voor die onderlinge symbiose – al dan niet disruptief van aard.

Molshopen graven

1. Het onzichtbare zichtbaar maken.
2. Of: een positieve onderbreking in een situatie creëren.

Voorbeeld: de badkamerspiegel was zo beslagen dat men niets meer zag, totdat een molshoop werd gegraven.

Voorbeeld: tijdens de vergadering kwam het team niet tot een oplossing, totdat een buitenstaander een molshoop groef en onverwachts met een ander antwoord kwam op het vraagstuk.

Voorbeeld: haar partner ging jarenlang vreemd. Dit zag ze pas in toen een vriendin voor haar een molshoop had gegraven.

Daar bovenop doet Axel zelf nog het volgende voorstel:

Molshopen zien

1. Een mogelijkheid tot verzoening van twee werelden of wereldbeelden.

Voorbeeld: in de woonwijk waren twee woongemeenschappen vaak met elkaar in conflict, maar de bakker zag een molshoop en nu bakt hij elk jaar gratis pizza’s voor een buurtdag die de twee gemeenschappen samenbrengt.