Entrepot: introductie

In the beginning, the field surrounding the new internet was ruled by geeks and political activists. It did not directly feel like what I was doing on the internet was art. It was more a space for experiments and discoveries for me.

Martine Neddam, artist

Vraagstelling: het innemen van digitale ruimte

‘Hoe kunnen kunstenaars digitale ruimte innemen en welke rol kunnen wij als beeldende kunstorganisatie daarin spelen?’ Vanuit deze vraagstelling startten in 2021 Roeliena Aukema en Esther van Rosmalen voor Witte Rook een onderzoek naar digitale strategieën in de beeldende kunst onder de naam Entrepot.

Entrepot heeft als betekenis: het bewaren van iets waarvan de bestemming nog niet vaststaat, en refereert daarmee naar de positie die Witte Rook inneemt als artist in residence en online platform; bemiddelaar tussen artistieke processen door het entameren van vraagstellingen en deze in het momentum zichtbaar maken. Het doel van Entrepot is verschillende strategieën van kunst en digitalisering te onderzoeken om te komen tot een residency-programma in een hybride vorm door werkperiodes aan te gaan zonder (vaste) locatie, maar met inbegrip van de digitale ruimte. Hieraan ligt het principe van de chronotopie* ten grondslag, waar door het bieden van tijd, ruimte en context een omgeving ontstaat waarin experiment en reflectie mogelijk is. Uitgangspunten zoals het narratief van de kunstenaar, de betovering van de publieke ruimte en de betekenis van kunst en cultuur in een veranderende wereld spelen al langer een rol in het handelen van Witte Rook. Evenzo de belangstelling voor digitalisering als onderdeel van de kunst met het voornemen om van het spelenderwijs en proefondervindelijk werken te komen tot een structurele programmatische aanpak.

* Contemporary Artist Residencies, Reclaiming Time and Space: Pascal Gielen red.

Situatie: digitalisering als onomkeerbaar proces

De impact van digitalisering op het dagelijks leven is groot. Niet alleen omdat de maatschappij zich steeds meer organiseert in megalomane platforms zoals Facebook, Airbnb of kleine gemeenschappen zoals bij de buurtapp, maar ook omdat een groot deel van het dagelijks leven online plaatsvindt. Een beweging die al voor de massale overstap door Covid-19 in gang is gezet. Jong tot oud gebruiken de digitale omgeving  voor het verrichten van arbeid, ter lering of voor vermaak. Digitalisering is dan ook onderdeel gemaakt in de benadering van diverse grote vraagstukken zoals milieu, gezondheid, discriminatie, energietransitie, landbouw, erfgoed of volkshuisvesting waarbij de rol die digitalisering hierin speelt complex kan zijn of zelfs tot frictie kan leiden. In die zin is digitalisering een vraagstuk op zichzelf geworden waar de verbeeldingskracht van kunstenaars en ontwerpers samen met de kennis van wetenschappers en experts nodig is. De prominente rol die internet en digitalisering spelen in het dagelijks leven maakt dat het vooral ook een omgeving is waar juist kunstenaars en vormgevers het verschil kunnen maken.

Digitalisering is een onomkeerbaar proces en onderhevig aan de vele aspecten die in de maatschappij voorkomen zoals ethiek, archivering, zichtbaarheid en de allocatie – in de zin van het anders toewijzen van financiële middelen – en dus ook binnen de artistieke kaders een rol spelen. De vraagstelling hoe kunstenaars digitale ruimte kunnen innemen, of dat al doen, is voorgelegd aan een tiental professionals uit het digitale kunstcircuit. In de interviews is gehandeld vanuit het gegeven dat het digitale en het artistieke evident zijn en daarom geen leidende uitgangspunten. Er is gesproken met Baltan Laboratories Eindhoven, Institute of Network Cultures, Waag, DEN, LIMA, Annet Dekker, Upstream Gallery, Martine Neddam, Jan Robert Leegte en Constant Dullaart.

Methode: het delen van kennis 

Het onderzoek is opgezet als een uitwisseling tussen de kennis van diverse organisaties en personen die ieder vanuit een specifieke invalshoek hun expertise delen over digitalisering binnen of in relatie tot de kunst. De oorspronkelijke opzet bestond uit het organiseren van een viertal meetings waarin een van de aspecten – ethiek, archivering, zichtbaarheid en allocatie –  centraal zou worden gesteld. De maatregelen als gevolg van de  Corona Pandemie maakte deze opzet niet mogelijk, waarna er is gekozen voor de interviewvorm met als bijkomend voordeel dat er per gesprek weliswaar de focus lag op een van deze aspecten, maar ook andere invalshoeken aan de orde konden komen. De gesprekken die gevoerd zijn tussen oktober 2021 en april 2022 geven inzicht in de complexiteit van digitale archivering, de problematiek rondom ethische kwesties, de diversiteit van online zichtbaarheid en waardebepaling van hedendaagse kunst vanuit een digitaal perspectief.

De interviews zijn gebundeld in drie delen: De digitale maatschappij, De kracht van het individu en De waarde van archivering. Deze indeling is het gevolg van een eerste conclusie die de opbrengst uit de interviews samenvat binnen de methodiek van een niet-lineair systeem. De publicaties zijn een zuivere weergave van de open nieuwsgierigheid en voorgenomen acceptatie om digitalisering als onderdeel van een grotere constellatie te beschouwen dan het domein van de kunsten. De keuze om alle verworven informatie en standpunten integraal te delen en niet te comprimeren is inherent aan de ideologie die ten grondslag lag van het ontstaan van digitalisering; het delen van kennis en inhouden om ook anderen de mogelijkheid te bieden om eigen conclusies te trekken. De tien interviews worden afgesloten met een eindconclusie en een drietal essays van Roeliena Aukema waarin zij onderzoekt wat de veranderende condities zijn binnen de hedendaagse kunstwereld die zijn gerelateerd aan digitalisering.

Deel 1: De digitale maatschappij

Het project De digitale Stad uit de jaren 90 van de vorige eeuw was een visionaire voorbode van wat een digitale maatschappij zou kunnen zijn. De hedendaagse samenleving heeft in die zin veel overeenkomsten, echter kent ze in de uitkomsten van de digitale verworvenheden minstens zoveel verschillen. Digitalisering versnelt de toekomst, maar versmalt de vrijheid van handelen, denken en creëren als er geen ethische positie wordt ingenomen. De gevolgen van digitale technologie hebben ook invloed op de hedendaagse kunst, en bieden niet alleen andere praktische maar vooral ook artistieke mogelijkheden. Over de invloed van de techsector, nieuwe economische strategieën, het belang van netwerken en de ontwikkelingen richting hybridisering als reactie op de pandemie – of juist als toekomstscenario voor de kunstensector – is gesproken met Marcus Cohen en Guido Jansen van DEN, Marlou van der Cruijsen van Baltan Laboratories, Geert Lovink en Sepp Eckenhaussen van The Institute of Network Cultures en Robert Goené van Waag.

Deel 2: De kracht van het individu 

Het creëren van digitaal werk kent een andere oorsprong dan door het curriculum van de kunstacademie circa dertig jaar terug werd geboden. Instituten maakten door hun faciliteiten de weg vrij voor kunstenaars die hun conceptuele kaders in immateriële – digitale – vorm realiseerden. Wederom ontstond in dezelfde jaren 90 ook binnen deze omgeving een situatie van experiment en eigenheid. Technologische kennis was gewenst, maar niet noodzakelijk. Digitale technologie werd gebruikt als een medium dat uiting gaf aan inhoudelijke vraagstukken die te maken hebben met  de (digitale) maatschappij en alles waar ze symbool voor staat. Nieuwe artistieke mogelijkheden leiden tot vragen over bijvoorbeeld de vorm van het kunstwerk als deze afhankelijk is van niet door de kunstenaar vervaardigde objecten en hoe deze tentoongesteld kunnen worden. Over activisme, de typering digitaal kunstenaar, de acceptatie door de kunstwereld, de esthetische maar ook ethische kant van NFT’s en de toegankelijkheid van het kunstwerk is gesproken met de kunstenaars Constant Dullaart en Jan Robert Leegte en Nieck de Bruijn van Upstream Gallery.

Deel 3: De waarde van archivering

Het documenteren van niet-digitale kunstwerken lijkt de norm voor het digitale archief. Objecten worden steeds meer gedigitaliseerd om de toegankelijkheid te vergroten en het bewaren te vergemakkelijken. Veel internetkunst en mediakunstwerken vragen echter om een andere aanpak met betrekking tot de het archiveren, documenteren en het beschikbaar maken voor het heden met het oog op de toekomst. De verandering van techniek heeft altijd effect op het kunstwerk waardoor de conservering een proces op zichzelf is. Iedere transformatie is uit noodzaak geboren en roept daarmee de vraag op over de authenticiteit. Het behoud van het kunstwerk is gebaseerd op de beschouwing en duiding van de oorspronkelijke gedachte die aan het ontstaan van dit werk ten grondslag lag. Over de problematiek van vergankelijkheid, de urgentie van originaliteit, de verantwoordelijkheid van archivering, de juridisering van de artistieke context en de toekomst voor het behouden van digitale kennis is gesproken met curator en onderzoeker Annet Dekker, Gaby Wijers van LIMA en kunstenaar Martine Neddam.

Witte Rook is een door kunstenaars gedreven organisatie met een residency programma en een online platform voor onderzoek, experiment, talentontwikkeling en online storytelling. In het programma staat het proces van de kunstenaar centraal door het bieden van korte en lange werkperiodes waarbinnen ontmoetingen plaatsvinden. Voor de duiding van het werkproces worden werkperiodes vergezeld van artikelen en teksten geschreven door diverse auteurs die het narratief van de kunstenaar naar buiten brengen. Witte Rook hecht daarbij bijzondere waarde aan het (be)schrijven als onderdeel van de kunstpraktijk en stimuleert kunstenaars om te publiceren over hun werk, als onderdeel van hun werk of als het kunstwerk zelf.

Het project Entrepot bestaat uit een onderzoek gebaseerd op een tiental interviews en een serie van publicaties op het online platform van Witte Rook. Dit project is mogelijk gemaakt dankzij een startsubsidie van Stimuleringsfonds Creatieve Industrie.