Kunnen kunst en psychiatrie samenwerken: een bezoek aan Beautiful Distress House

Is het mogelijk om een samenwerking te genereren tussen psychiatrie en kunst? Het Vijfde Seizoen is een residency in Den Dolder dat zich specifiek op deze combinatie richt. Aalt van de Glind, een van de deelnemers van het WKNDX-programma van Witte Rook, onderging een drieweekse residency – genaamd Summer School – en presenteert samen met zestien andere kunstenaars het resultaat. Een combinatie waar Lise en Kyki beiden geïnteresseerd in zijn. Hoe ontwikkelen de werken zich gedurende de residency en wat doet het bijvoorbeeld met de deelnemende kunstenaars?

Intensief Summer Schoolprogramma

We ontmoeten Aalt al op de pont en lopen gezamenlijk naar de locatie. Bij binnenkomst passeren een kantoor. Of dit onderdeel is van de expo weten we nog niet. Met wat te drinken luisteren we naar Aalt, hij vertelt over hoe intensief de Summer Schoolperiode was. Lise merkt dat de periode veel indruk op hem gemaakt heeft. De ervaringen die hij tijdens zijn residency heeft opgedaan en met ons deelt gaan van elektrotherapie tot aan suïcidale patiënten. De patiënten waar hij en de andere kunstenaars mee samenwerkten dragen allemaal psychische problemen met zich mee. Soms zijn deze zichtbaar, maar soms ook helemaal niet. Het verschil is soms van de buitenkant niet zichtbaar. De planning van de residency was druk, van de ene rondleiding naar de andere lezing, werk produceren en een expositie opbouwen. Concreet bleef er weinig tijd over om kunst te maken, een band krijgen met je partner is belangrijk, zeker om vertrouwen te realiseren om kunst te maken die raakvlakken heeft met de aan jou gekoppelde patiënt.

Kun je een complex thema vangen in goede kunst

Tijdens de rondleiding passeren we diverse werken. Aalt geeft bij elk werk uitleg, telkens komen er zware onderwerpen naar voren. Verschillende psychische problemen worden vertaald in kunstwerken. Zo staat er een soort behandelkamer opgesteld, geïnitieerd door iemand die elke week elektrotherapie krijgt. Het oogt naargeestig en het voelt onprettig om te weten dat iemand elke week pijn moet lijden om enigszins te functioneren in deze maatschappij. Het geeft een inkijk in een wereld waar wij – en anderen met ons – geen weet van hebben. Tijdens deze expositie worden we met onze neuzen op de feiten gedrukt. Het is niet vanzelfsprekend dat ons brein ‘goed’ functioneert en wat is ‘goed’ dan eigenlijk? Wie bepaalt die definitie? Daarnaast rijst de vraag of deze complexe, intensieve onderwerpen gevangen kunnen worden in kunst, of blijven we daardoor juist hangen in een verwerkingsproces? Is het überhaupt mogelijk om deze twee onderwerpen aan elkaar te koppelen, raken we dan niet verstrikt – verstikt – in de complexiteit?

werk: © Petra ten Brinke

Tussendoor komen er wat vragen voor hem en krijgen wij de tijd om zelf rond te kijken. Dit doen we beide in ons eigen tempo, soms samen en soms bekijken we dingen alleen. Door de koppeling te maken tussen kunstenaars en psychiatrie wordt er een rijkdom aangeboord: we zien niet altijd een goede presentatie, maar de pogingen om bepaalde bevindingen van Summer School te combineren met eigen kunstenaarspraktijk zijn intrigerend. De grote tekeningen van Petra ten Brinke die op de wand hangen, hebben beide een donkere uitstraling. De eerste tekening laat een haast misantropisch landschap zien. Het lijkt gevangen te zijn in een dikke mist, neigend naar onheil, maar toch zijn er tonen van schoonheid te zien. Het is wachten op de wolkbreuk die de mis doet optrekken en een prachtig landschap toont. Naast deze tekening hangt nog een werk van Petra, een tekening van gelijk formaat, deze laat een beeld zien van een kamer. Of het een isoleerkamer is, wordt ons niet helemaal duidelijk. Een suggestieve deur leidt naar de andere kant van de kamer, waar iemand staat die de ruimte dagelijks afsluit. Iemand die dagelijks de wereld van een persoon afsluit. De zwevende cijfers – uit een binair stelstel – refereren naar de techniek in de kamer. Een kamer die voor een persoon is, van een persoon is, maar nooit écht van haar of hem zal zijn. Ogen die je telkens als een voyeur bekijken, observeren. Beide tekeningen trekken de aandacht, je ziet ze letterlijk vanaf de andere kant van de ruimte.

werk: © Aalt van de Glind

Ook het werk van Aalt zelf is intrigerend. Ook hij werd aan iemand gekoppeld, samen maakten ze foto’s van handen. In een zelfgemaakte doka – die zich in de douche van Beautiful Distress bevindt – is hij foto’s gaan ontwikkelen. De foto’s zijn gebaseerd op contact maken. Er zijn handen zichtbaar van hemzelf en van de persoon aan wie hij gekoppeld werd. Zijn samenwerkingspartner heeft een andere associatie bij handen; handen die controleren. En om de controle juist terug te geven, maakte Aalt de beslissing om hun handen zodanig neer te leggen dat ze contact maken op een manier die voor zijn samenwerkingspartner comfortabel is. Op dat moment belicht Aalt de foto’s en ontwikkelt hij ze. Het proces voorafgaand aan het uiteindelijke beeld is wat het werk zo bijzonder maakt. Het moment waarop er in een kleine ruimte een poging gedaan wordt waardig contact te maken, op de voorwaarde dat de ander zijn grenzen kan bewaken. “Het raakt me, bij het betreden van de doka voel ik een intieme sfeer”, vertelt Lise, ‘’Naast de foto’s presenteert Aalt tevens een video die tijdens het proces gemaakt is. De doka in combinatie met de foto’s maken zijn werk voor mij heel sterk.”

In de ruimte bevindt zich ook een trap naar boven, waar je gemakkelijk de gehele ruimte kunt overzien. Daar bevinden zich ook nog enkele werken, waarvan het geluidswerk het meest opvallende is. In een kale ruimte met vier krukken, komen geluiden waar we weinig van herkennen op ons af. De ruimte geeft een beklemmend gevoel. “Een ruimte die geluid op je afvuurt en een brandend gevoel achterlaat. Een beetje claustrofobisch terwijl de ruimte redelijk van formaat is, het zijn echter de geluiden die de kamer vullen.’’

werk: © Coen van Haaften

De tentoonstelling maakt veel indruk en de vermoeidheid slaat toe. Om even bij te komen trekken we ons terug in een tussenruimte bij de keuken. Een plek waar even niet al het werk op je af komt. Het geeft de gelegenheid de zintuigen even rust te bieden. Er komen nog wat andere mensen binnen en Aalt stelt ons voor aan een andere deelnemende kunstenaar, Coen van Haaften. Hij vertelt over zijn beleving en legt de paradox van een opdracht uit. Een expositie over privacy maken, en vervolgens wordt er een evenement op Facebook aangemaakt en verzocht het evenement te delen. Achteraf wordt er verzocht om via Messenger – een chatprogramma waarvan Facebook ook de eigenaar is – onderling contact te houden. Deze contradictie brengt hem op het idee om op een ietwat ludieke manier dit op te nemen in zijn uiteindelijke werk, in de vorm van een infosheet die bij zijn werk hangt. Zijn werk bestaat uit plastic deksels waarvan hij filters gemaakt heeft voor over je telefoon. We mogen de deksels oppakken en uitproberen. Kunnen we door deze zelfgemaakte analoge filter onze telefoon nog wel bedienen?

De pogingen die we doen zijn vrijwel automatisch gericht op hoe ziet het eruit en of onze telefoon nog functioneert met een plastic deksel als filter. De conclusie is eigenlijk wel snel gemaakt. Het is leuk, maar de telefoon functioneert nog maar half zo niet nog minder, want het touchscreen wordt belemmerd. Eigenlijk heel logisch, toch tegelijkertijd ook vernuftig. Het is wel snel gebeurd. Je trekt een conclusie probeert nog een ander filter voor de leukigheid, maar leert snel dat het niet lekker werkt. Vervolgens zet je de deksel terug en dat is het dan. Dit grijpt terug op de vragen waar dit stuk mee begon. Er zijn veel interessante onderzoeken te zien met nieuwe insteken over complexe onderwerpen. Tegelijkertijd merk je hier en daar aan de presentatie het gebrek aan tijd en rust om iets neer te zetten. De onderzoeken zijn ontzettend boeiend. De vraag is – en de nieuwsgierigheid is gewekt – of de kunstenaar die de Summer School deed er over een jaar nog invloed van ziet in haar/zijn werk.

Op weg naar buiten passeren we nogmaals het kantoor. Nu wordt wel degelijk duidelijk dat wat eerst nog zo normaal leek enorm onderdeel is van deze tentoonstelling. Sommige dingen ogen normaal aan de buitenkant, je loopt er argeloos voorbij, maar ze zijn slechts de voorkant van een diepgaand verhaal dat hier en daar wordt blootgelegd in beeld.